Кундалик овқат рационимиздан тез тайёрланиши сабабданми ёки мазаси ёқимлилигиданми, яхшигина ўрин олган тез тайёр бўлувчи маҳсулотлар саломатлигимизга қай даражада ижобий ёки салбий таъсир қилиши ҳақида кўп ўқиганмиз, эшитганмиз. Шундай бўлишига қарамай фаст фудларни ёқтирмайдиган одамлар орамизда жуда ҳам кам учрайди. Айниқса, ёш янги авлод вакиллари. Ўсмирлик даврида ҳуснбузарлардан азият чекган ёшлар кам эмас, назаримизда. Бироқ, айнан шу тез тайёр бўлувчи маҳсулотлар ҳуснбузарларни кўпайтирувчи эканлигини билишармикин?
Куни кеча ошқозоним безовта қилиб оилавий поликлиникага чиқдим. Гастроэнтеролог хонаси ёнида одам кўп. Шифокор беморлар анча пайтлардан буён ошқозон-ичак муаммоларидан шикоят қилишаётганини айтди. Хўш, бунинг сабаблари нима? Нега доимий эҳтиёжимиз бўладиган органимиз аҳволидан “хабар” олмаяпмиз? Ахир, оғриқ сигналларини кутишга вақтимиз йўқ. Саломатлигимиз бузилиб, фалон пулга дори сотиб олиб даволангандан кўра, касалликнинг олдини олган муҳим эмасми? Саломатлигимиз борасидаги шу каби бир қатор саволлар билан “Аҳолининг соғлом турмуш тарзини қўллаб-қувватлаш ва жисмоний фаоллигини ошириш маркази” услубчи шифокори Сайёра Муллаевага мурожаат қилдик.
Нима сабабдан инсонлар саломатликларига фойдали маҳсулотларни эмас аксинча, зарарлиларини истеъмол қилишни кўпроқ ёқтиришади?
Чунки бундай маҳсулотларда сунъий таъм кучайтиргичлар бўлиб, улар сўлак безларини тез ишлаб чиқаради ва иштаҳани очади. Сунъий таъмга кишилар тез ўрганиши натижасида зарарли маҳсулотларга тобе бўлиб қоладилар. Ҳозирги кунда бундай маҳсулотлар тез кўпайиб бормоқда. Сабаби, ишлаб чиқарувчилар, тайёрловчилар томонидан кам харажат сарфлаб, кўп даромад манбаи бўлаётганлигида. Ўзгача таъм берсада саломатлигимиз учун зарарли бўлган маҳсулотлардан одамлар онгли равишда ўзларини тийишлари зарур. Чунки уларни мунтазам истеъмол қилиш натижасида аста-секинлик билан ошқозон- ичак касалликлари ва бошқа бир қатор сурункали касалликлар пайдо бўлиши мумкин. Бундай ҳолатларда кишиларнинг соғлом ва тўғри овқатланиш борасидаги билимлари катта ўрин тутади. Аслида соғлом турмуш тарзида яшаш учун албатта тўғри овқатланиш тартибидан хабардор бўлиш керак. Саломатликка зарар келтирувчи маҳсулотларни истеъмол қилишга одатланмаслик лозим. Бунда аввало “Қандай маҳсулотлар саломатликка зарар келтиради?”-деган саволга жавоб олишимиз керак бўлади.
Шуни таъкидлаш керакки, таркибида туз, ёғ, шакар миқдори кўп бўлган маҳсулотлар, егуликлар инсон саломатлиги учун хавф туғдиради. Масалан, пишириқлар, торт, пироженое, фаст-фуд, қовурилган товуқ гўшти, қовурилган картошка,музлатилган хамир маҳсулотлари, маргарин, транс ёғлар бор бўлган, туз миқдори кўп бўлган маҳсулотлар, шўр бодринг, тузламалар, ёғ миқдори кўп бўлган маҳсулотлар ёғли гўшт, думба, чарви ва бошқалар. Соғлигини асрашни истаган инсонлар юқорида санаб ўтган маҳсулотларни кўп тановул қилмайдилар. Таркибида транс ёғлар, маргарин бўлган қайта ишланган маҳсулотлардан фойдаланмаслиглари ҳам зарур ҳисобланади.
Транс ёғлар шу қадар хавфли деб топилдики, баъзи мамлакатларда уларни озиқ махсулотларига қўшишни қатъиян ман этишган. Улар шунингдек, бошқа мамлакат аҳолисига ҳам ўз рационини қайта кўриб чиқиш кераклигини тавсия этадилар. Уларнинг ўрнига парҳезбоп парранда гўштларидан, ёғсиз балиқ маҳсулотларидан таомлар, қайнатмалар тайёрлаб ёки буғда пишириб истеъмол қилиш анча фойдали. Транс ёғларнинг саломатликка салбий таъсири айниқса, танада холестерин кўпайишига олиб келишида. Холестерин қон томирлари деворларида тўпланиб, уларни торайтиради ва шу тарзда холестерин қатлами ҳосил бўлади. Қон томирларида қон айланишига халақит беради ва ҳатто қон оқимини тўсиб қўйиши мумкин. Бу эса атресклератив жараёнлар инфарк, инсульт хавфини оширади ва асоратларини юзага келтиради.
Демак, саломатлигимиз учун ҳайвон ёғлари ўрнига ўсимлик ёғларини ишлатиш лозим чунки, ўсимлик ёғлари таркибида холестерин сақланмайди. Шунинг учун енгил ҳазм бўлади.
Баъзи кишилар тўғри овқатланиш тартибига риоя қила олмайдилар. Улар учун алоҳида овқатланиш тартиби (рациони) ташкил қилиш мумкинми?
Дарҳақиқат, тўғри овқатланишга риоя қила олмаётганларнинг йил давомида организми витамин ва минералларга кўпроқ эҳтиёж сезади. Шу сабабли кундалик овқатланиш рационида янги узилган мева ва сабзавотлар, кўкатлар, цитрус мевалар, резавор мевалар, дуккаклилар, сут маҳсулотларидан сузма, қатиқ, творогнинг бўлиши турли соҳадаги инсонларнинг организмини витаминларга, озиқ моддаларига, кальций ва бошқа минералларга бўлган эҳтиёжини қондиришга хизмат қилади. Соҳадаги фаолияти туфайли тўғри овқатланишга риоя қила олмаётганлар тамадди вақтларини ташкил қилишлари ўринли ҳисобланади. 5-10 дақиқалик тамадди вақтида қатиқ, олма, печенье ва албатта сув истеъмол қилиш мақсадга мувофиқ.
Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, имкон қадар овқатланиш тартибини бузмаслик керак. Агарда нонушта ёки тушлик вақти ўтказиб юборилса, кейин қорин очганда парҳезбоп таомлар тавсия қилинади. Акс ҳолда ўта оч қоринга аччиқ, шўр, қаттиқ қовурилган маҳсулотлар оғирлик қилиб, жиғилдон қайнаши, кўнгил айниши, ҳазм бўлишнинг қийинлашишига олиб келади. Натижада гастрит, ошқозон яраси касалликларига олиб келади.
Фарзандларимизга фаст фудлар беришимиз мумкинми?
Фаст-фудлар саломатлигимиз учун зарарли маҳсулотлар сирасига киради. Улар таркибида қайта ишланган зираворлар борлиги туфайли бироз танани қиздиради, вақтинча бўлсада энергия беради ва тўқлик ҳиссини уйғотади. Аслида тўқима ва аъзоларга зарур бўлган озиқ моддалардан кўра фаст-фудларда кимёвий моддалар кўп. Кузатган бўлсангиз, уларни истеъмол қилгандан сўнг албатта чанқаш кузатилади. фаст-фудлар истеъмолига берилиш картошка фрилар, чипслар, попкорнлар таркибида холестерин миқдори юқори бўлганлиги сабабли, инсон организмига салбий таъсир қилади ва энг аввало семиришни келтириб чиқаради. Болалар айниқса, бу каби маҳсулотларни эмас табиий, фойдали бўлган мева ва сабзавотларни тановул қилишлари мақсадга мувофиқ. Оналар уйда болаларига эринмасдан фойдали бўлган бўтқалар, пюрелар ва шарбатлар тайёрлаб туришлари керак.
Ҳозирги кунда кўпчилик инсонлар семизликдан шикоят қилишади, соғлом турмуш тарзи рациони билан ҳам озиш мумкинми?
Албатта, нотўғри овқатланиш бугунги кунда семизликнинг асосий сабаби ҳисобланади. Бироқ айрим ҳолатларда бу наслий бўлиши ҳам мумкин. Организмнинг қайси бир аъзоси оғриши бу албатта соғлом турмуш тарзига риоя қилмаслиги ёки тўғри овқатланмасликдан келиб чиқади. Инсонлар ўзларига эътибор қилиши натижасида буларни бартараф этиши мумкин. Олимлар бир неча тажрибалар ўтказгандан кейин шундай хулосага келишдики, овқат тановулидан ярим соат олдин ичилган 500мл сув инсон очлигини қондириб, иштаҳани жиловлаб, камроқ таомланишга ёрдам берар экан. Бу овқат ҳазми ва танадаги ёғ миқдорини камайтиришга, ортиқча вазндан қутулишга хизмат қилади.
Ойжамол Раҳмонова суҳбатлашди