&nbsp;

Ўзбекистон мустақилликка эришган пайтда Жиноят кодексида 30 дан ортиқ моддаларда ўлим жазоси белгиланган. 1994 йилги Жиноят <a href="https://lex.uz/docs/111453" rel="noopener noreferrer nofollow">кодексида</a> бундай моддалар сони 13 тага, 1998 йилда 8 тага, 2001 йилда эса 4 тагача камайтирилди. 2003 йилдаэса жавобгарликни оғирлаштирадиган ҳолатларда қасддан одам ўлдириш ва терроризм жиноятларини содир этганлик учун ўлим жазоси назарда тутилади. 2008 йилнинг 1 январидан жиноий жазо тури сифатида ўлим жазоси бекор қилинсин ва унинг ўрнига умрбод ёки узоқ муддатга озодликдан маҳрум этиш жазоси жорий этилди.

&nbsp;

Янги таҳрирдаги Конституция лойиҳасининг 25-моддасида Ўзбекистонда ўлим жазоси ман этилиши тўғрисидаги қоида киритилмоқда.

&nbsp;

Бир қатор давлатларининг конституцияларида ҳам ўлим жазосини ман этишга оид қоидалар мавжуд. Жумладан, Австрия конституциясининг 85-моддаси ва Германия конституциясининг 102-моддасида &ldquo;ўлим жазоси бекор қилинади&rdquo; деб, Руминия конституциясининг 22-моддасида &ldquo;ўлим жазоси тақиқланган&rdquo; деб, Словения конституциясининг 17-моддасида &ldquo;инсон ҳаёти дахлсиздир. Словенияда ўлим жазоси бўлмайди&rdquo; деб, Хорватия конституциясининг 21-моддасида &ldquo;ҳар бир инсон яшаш ҳуқуқига эга. Хорватия Республикасида ўлим жазоси бўлмайди&rdquo; деб белгилаб қўйилган.

&nbsp;

Ўлим жазосининг ман этилиши Конституция даражасида белгилаб қўйилиш биринчи навбатда шахснинг яшашга оид ҳуқуқини ҳеч қандай истисносиз кафолатлаш учун хизмат қилади. Нега деганда инсоннинг яшаш ҳуқуқни тўла кафолатламасдан туриб, унинг бошқа ҳуқуқларини кафолатлашдан мантиқ йўқ.

&nbsp;

Ўрганишлар шуни кўрсатмоқдаки, ўлим жазоси энг оғир жазо бўлишига қарамасдан жиноятларнинг содир этилишини тўхтатувчи самарали восита ҳисобланмайди. Кўплаб давлатларда ўлим жазоси амалда бўлсада, аммо жиноятчиликнинг камайишига сезиларли даражада таъсир қила олмаган. БМТнинг 2006 йилги ҳисоботи шуни кўрсатмоқдаки, ўлим жазоси амалда бўлган мамлакатларда ушбу жазога лойиқ жиноятлар кўпроқ содир этилган.

&nbsp;

Шахс жиноят содир этаётган вақтда у нима бўлишидан қатъий назар жазодан қочишга ҳаракат қилади. Шу сабабли уни жиноят содир этишда келгусида қандай жазо кутаётгани қизиқтирмайди.

&nbsp;

Шунингдек, ўлим жазоси тайинланиши мумкин бўлган жиноятни содир этган шахс қўлга тушгунча яна оғир жиноятларни содир этишда давом этаверади. Чунки у қўлга тушса ўзига қандай жазо тайинланишини билади ва шу сабабли &ldquo;барибир мени қатл қилишади&rdquo; деган ўй билан иш тутади. Энди унга фарқи йўқ бўлиб қолади: яна янги жиноятлар содир этса ҳам ёки жиноят содир этишдан тўхтаса ҳам қўлга тушиб қилмишлари фош бўлгач, барибир ўлимга ҳукм қилинишини билади.

&nbsp;

Криминолог олимларнинг таъкидлашича, ўлим жазоси жиноятларнинг сабабларини бартараф этишга хизмат қилмайди, яъни бу жазо фақат қўрқитиш йўли билангина қисман профилактик таъсирга эга.

&nbsp;

Жазонинг профилактик хусусияти шундаки, ўша шахснинг маълум бир ҳуқуқ ва эркинликларини чеклашда намоён бўлади ва бунда шахс жазони ўташ жараёнида ўзи содир қилган жинояти учун ҳуқуқ ва эркинлари чекланаётганини англаб, ҳис қилиб туриш керак бўлади. Ўлим жазосида эса шахс қатл қилингандан кейин жазони ҳис қилмайди. Шу сабабли ўлим жазосида жазодан асл кўзланган мақсадга эришилмайди.

&nbsp;

Маълумки, 2008 йил 1 январдан бошлаб мамлакатимизда ўлим жазоси расман бекор қилинди. Бунга қадар жавобгарликни оғирлаштирадиган ҳолатларда қасддан одам ўлдирганлик учун ўлим жазоси белгиланган эди. Расмий статистик маълумотларга кўра, 2008 йилда, яъни ўлим жазоси расман бекор қилинган йили республикамиз миқёсида жами қасддан одам ўлтириш ва ўлдиришга суиқасд қилиш ҳолатлари сони 831 тани ташкил этган бўлса, 2022 йилда эса бу рақамлар 365 тани ташкил этмоқда.

&nbsp;

Демак, ўлим жазоси бекор қилингандан кейин қотиллик жиноятлари ўсмаган, аксинча камайгани ҳам юқоридаги фикримизни тасдиқлайди. Шундай экан жазонинг оғирлиги эмас, аксинча муқаррарлиги ҳақида ўйлаш керак. Шу билан бирга жиноятларнинг оқибатлари эмас, уларнинг сабабларига қарши курашиш керак.

&nbsp;

Янги таҳрирдаги Конституциямизда ўлим жазосининг ман этилишига оид норманинг киритилиши мамлакатимизда инсон ҳуқуқларига ҳурмат, хусусан инсоннинг энг олий ҳуқуқи &ndash; яшаш ҳуқуқини ҳар доим кафолатлаш бўйича давлатнинг қатъий позициясини англатади.

&nbsp;

Инсон ҳаёти &ndash; олий қадрият ва илоҳий неъмат, бунинг Конституциямизда акс эттирилиши бизни дунё ҳамжамиятидаги нуфузимиз яна бир поғона ошишига хизмат қилади, демократик ислоҳотлар ва инсонпарварлик йўлида собит эканимизга ишончини янада оширади.

&nbsp;

Мазкур қоида мамлакатимизда инсон ҳаёти ва қадри юқори даражада ҳимоя қилинишини яна бир бор тасдиқлайди ҳамда ижтимоий-сиёсий ҳаётимизда ушбу жазо турини қайтариш ва қўллаш бўйича ҳар қандай ташаббусларни қатъий равишда чеклайди. Пировардида, ҳар бир инсон, ҳатто у жиноят содир этган бўлса ҳам, унинг яшаш ҳуқуқини кафолатланишига хизмат қилади.

&nbsp;

Фарҳод Примов,

юридик фанлар бўйича фалсафа доктори, доцент

Andijon hokimi ishdan olingani aytilmoqda

Tashvishli raqamlar: voyaga yetmaganlar va ayollarga jinsiy zo‘ravonlik holatlari ko‘paymoqda

Ўзбекистон

Ўлим жазоси — жиноятларни тўхтатувчи самарали восита эмас

 

Ўзбекистон мустақилликка эришган пайтда Жиноят кодексида 30 дан ортиқ моддаларда ўлим жазоси белгиланган. 1994 йилги Жиноят
кодексида [https://lex.uz/docs/111453] бундай моддалар сони 13 тага, 1998 йилда 8 тага, 2001 йилда эса 4 тагача камайтирилди. 2003
йилдаэса жавобгарликни оғирлаштирадиган ҳолатларда қасддан одам ўлдириш ва терроризм жиноятларини содир этганлик учун ўлим жазоси
назарда тутилади. 2008 йилнинг 1 январидан жиноий жазо тури сифатида ўлим жазоси бекор қилинсин ва унинг ўрнига умрбод ёки узоқ
муддатга озодликдан маҳрум этиш жазоси жорий этилди.

 

Янги таҳрирдаги Конституция лойиҳасининг 25-моддасида Ўзбекистонда ўлим жазоси ман этилиши тўғрисидаги қоида киритилмоқда.

 

Бир қатор давлатларининг конституцияларида ҳам ўлим жазосини ман этишга оид қоидалар мавжуд. Жумладан, Австрия конституциясининг
85-моддаси ва Германия конституциясининг 102-моддасида “ўлим жазоси бекор қилинади” деб, Руминия конституциясининг 22-моддасида
“ўлим жазоси тақиқланган” деб, Словения конституциясининг 17-моддасида “инсон ҳаёти дахлсиздир. Словенияда ўлим жазоси бўлмайди”
деб, Хорватия конституциясининг 21-моддасида “ҳар бир инсон яшаш ҳуқуқига эга. Хорватия Республикасида ўлим жазоси бўлмайди” деб
белгилаб қўйилган.

 

Ўлим жазосининг ман этилиши Конституция даражасида белгилаб қўйилиш биринчи навбатда шахснинг яшашга оид ҳуқуқини ҳеч қандай
истисносиз кафолатлаш учун хизмат қилади. Нега деганда инсоннинг яшаш ҳуқуқни тўла кафолатламасдан туриб, унинг бошқа ҳуқуқларини
кафолатлашдан мантиқ йўқ.

 

Ўрганишлар шуни кўрсатмоқдаки, ўлим жазоси энг оғир жазо бўлишига қарамасдан жиноятларнинг содир этилишини тўхтатувчи самарали
восита ҳисобланмайди. Кўплаб давлатларда ўлим жазоси амалда бўлсада, аммо жиноятчиликнинг камайишига сезиларли даражада таъсир
қила олмаган. БМТнинг 2006 йилги ҳисоботи шуни кўрсатмоқдаки, ўлим жазоси амалда бўлган мамлакатларда ушбу жазога лойиқ жиноятлар
кўпроқ содир этилган.

 

Шахс жиноят содир этаётган вақтда у нима бўлишидан қатъий назар жазодан қочишга ҳаракат қилади. Шу сабабли уни жиноят содир этишда
келгусида қандай жазо кутаётгани қизиқтирмайди.

 

Шунингдек, ўлим жазоси тайинланиши мумкин бўлган жиноятни содир этган шахс қўлга тушгунча яна оғир жиноятларни содир этишда давом
этаверади. Чунки у қўлга тушса ўзига қандай жазо тайинланишини билади ва шу сабабли “барибир мени қатл қилишади” деган ўй билан иш
тутади. Энди унга фарқи йўқ бўлиб қолади: яна янги жиноятлар содир этса ҳам ёки жиноят содир этишдан тўхтаса ҳам қўлга тушиб
қилмишлари фош бўлгач, барибир ўлимга ҳукм қилинишини билади.

 

Криминолог олимларнинг таъкидлашича, ўлим жазоси жиноятларнинг сабабларини бартараф этишга хизмат қилмайди, яъни бу жазо фақат
қўрқитиш йўли билангина қисман профилактик таъсирга эга.

 

Жазонинг профилактик хусусияти шундаки, ўша шахснинг маълум бир ҳуқуқ ва эркинликларини чеклашда намоён бўлади ва бунда шахс
жазони ўташ жараёнида ўзи содир қилган жинояти учун ҳуқуқ ва эркинлари чекланаётганини англаб, ҳис қилиб туриш керак бўлади. Ўлим
жазосида эса шахс қатл қилингандан кейин жазони ҳис қилмайди. Шу сабабли ўлим жазосида жазодан асл кўзланган мақсадга эришилмайди.

 

Маълумки, 2008 йил 1 январдан бошлаб мамлакатимизда ўлим жазоси расман бекор қилинди. Бунга қадар жавобгарликни оғирлаштирадиган
ҳолатларда қасддан одам ўлдирганлик учун ўлим жазоси белгиланган эди. Расмий статистик маълумотларга кўра, 2008 йилда, яъни ўлим
жазоси расман бекор қилинган йили республикамиз миқёсида жами қасддан одам ўлтириш ва ўлдиришга суиқасд қилиш ҳолатлари сони 831
тани ташкил этган бўлса, 2022 йилда эса бу рақамлар 365 тани ташкил этмоқда.

 

Демак, ўлим жазоси бекор қилингандан кейин қотиллик жиноятлари ўсмаган, аксинча камайгани ҳам юқоридаги фикримизни тасдиқлайди.
Шундай экан жазонинг оғирлиги эмас, аксинча муқаррарлиги ҳақида ўйлаш керак. Шу билан бирга жиноятларнинг оқибатлари эмас,
уларнинг сабабларига қарши курашиш керак.

 

Янги таҳрирдаги Конституциямизда ўлим жазосининг ман этилишига оид норманинг киритилиши мамлакатимизда инсон ҳуқуқларига ҳурмат,
хусусан инсоннинг энг олий ҳуқуқи – яшаш ҳуқуқини ҳар доим кафолатлаш бўйича давлатнинг қатъий позициясини англатади.

 

Инсон ҳаёти – олий қадрият ва илоҳий неъмат, бунинг Конституциямизда акс эттирилиши бизни дунё ҳамжамиятидаги нуфузимиз яна бир
поғона ошишига хизмат қилади, демократик ислоҳотлар ва инсонпарварлик йўлида собит эканимизга ишончини янада оширади.

 

Мазкур қоида мамлакатимизда инсон ҳаёти ва қадри юқори даражада ҳимоя қилинишини яна бир бор тасдиқлайди ҳамда ижтимоий-сиёсий
ҳаётимизда ушбу жазо турини қайтариш ва қўллаш бўйича ҳар қандай ташаббусларни қатъий равишда чеклайди. Пировардида, ҳар бир
инсон, ҳатто у жиноят содир этган бўлса ҳам, унинг яшаш ҳуқуқини кафолатланишига хизмат қилади.

 

Фарҳод Примов,

юридик фанлар бўйича фалсафа доктори, доцент

Ўлим жазоси — жиноятларни тўхтатувчи самарали восита эмас

Янги таҳрирдаги Конституция лойиҳасининг 25-моддасида Ўзбекистонда ўлим жазоси ман этилиши тўғрисидаги қоида киритилмоқда.

Категориялар

Боғланиш учун

Электрон манзил:

Шаҳодатнома

Таҳририят манзили

Ғоя муаллифи