Саудия Арабистони футбол бозорида кучли гуллаб-яшнамоқда: қироллик Криштиану Роналду билан тўхтаб қолмади ва олдинга қараб юрди. Карим Бензема ва Стивен Жеррард аллақачон у ерга кўчиб ўтишди. НъГоло Канте ва Ҳаким Зиеш ўтишга яқин турибди, Эдуард Менди «Ал Аҳли» билан шартнома бўйича келишиб олган, Рубен Невеснинг трансфери ҳам эълон қилиниши арафасида. Пер-Эмерик Обамеянг, Калиду Кулибали, Эдин Жеко, Мариано Диас ва Мауро Икарди билан музокаралар олиб борилмоқда. Рўйхат кундан-кунга кенгайиб бормоқда. Саудия Арабистони бу билан тўхтамоқчи эмас. Маълум қилинишича, мамлакат юлдузларни жалб қилиш учун 1 миллиард доллар ваъда қилган. Спорт таҳлиллари бўйича жаҳон етакчиси «Twenty First Group» Саудия Арабистони профессионал лигасини дунёдаги барча лигалар орасида 58-ўринни эгаллаганини маълум қилди.
Қироллик глобал ўзгаришлар йўлида. Саудия Арабистони дунёга очилиб, сайёҳларни жалб қилмоқчи
2016-йилда Саудия Арабистони «Висион 2030» йирик давлат дастури лойиҳасини эълон қилди. 2017 йил бошида у қайта кўриб чиқилди, баъзи бандлар таҳрир қилинди ва ниҳоят тасдиқланди. Валиаҳд шаҳзода Муҳаммад бин Салмон ушбу дастурни бир-бирига боғлиқ бўлган учта мақсадга эришиш учун стратегик режа сифатида бошлади:
- Саудия Арабистони иқтисодиётини диверсификация қилиш (нефтга қарамликдан воз кечиш ва нефтдан ташқари даромадларни олти баравар ошириш ва хорижий инвестицияларни деярли икки бараварга кўпайтириш);
- маданий анъаналар билан бирга жамиятни модернизация қилиш;
- қиролликнинг нафақат Яқин Шарқда, балки жаҳон миқёсидаги глобал нуфузини мустаҳкамлаш.
Шаҳзода Саудия Арабистонига араб ва ислом дунёсининг юраги мақомини бермоқчи эди. Вазифа - мамлакатни глобал сармоявий марказга айлантириш, шунингдек, географик жойлашувидан фойдаланиб, учта қитъани: Осиё, Европа ва Африкани боғлайдиган ўзига хос марказ яратиш.
«Бизнинг мақсадимиз – кучли, фаровон ва барқарор Саудия Арабистони», - деган эди у етти йил аввал. 10 йил олдин Саудия Арабистони бутун дунёга ёпиқ эди ва қатъий қонунлар бўйича яшар эди, у ерда аёллар ишлай олмайди ва машина ҳайдамайди, диний полиция эса қоидаларга риоя қилинишини назорат қилади. Одамлар турли жиноятлар учун қатл этилган - гиёҳванд моддалардан тортиб терроризмга ёрдам беришгача.
Стратегиянинг мақсадларига 11 хил амалга ошириш дастурлари орқали эришилади. Уларнинг ҳар бирида 2030-йилгача бўлган ўзгаришларнинг учта беш йиллик миллий дастури доирасида амалга оширилиши лозим бўлган аниқ мақсадлар белгилаб берилган. Масалан, уй хўжаликларининг маданий ва кўнгилочар тадбирларга сарфланадиган харажатлари 2030 йилга бориб 2,9 фоиздан 6 фоизга ошиши кутилмоқда, бу эса Саудия Арабистонининг глобал ижтимоий капитал индексидаги рейтингини 26-ўриндан 10-ўринга кўтариши керак. Ишсизлик 11,6% дан 7% гача тушиши, давлатнинг нонефт даромадлари 16% дан 50% гача кўтарилиши керак. Хорижий инвестицияларни жалб этишни ялпи ички маҳсулотга нисбатан 3,8 фоиздан 5,7 фоизга, хотин-қизларнинг меҳнатдаги иштирокини 22 фоиздан 30 фоизга ошириш режалаштирилган. Шунингдек, Саудия Арабистонининг Ҳукумат самарадорлиги индексидаги рейтинги 80 дан 20 га кўтарилиши режалаштирилган.
Ислоҳотлар аста-секин бошланди, чунки шаҳзода инқилоб ўтказишни ўз олдига мақсад қилиб қўймаган - унинг тушунчасига кўра, жамиятни юмшоқ ва аста-секин ислоҳ қилиш керак. Кўпинча аҳолининг бир қисми ҳали ҳам консерватив ўзига хослик қонунлари бўйича яшайди ва кескин ўзгаришларга тайёр эмаслиги сабабли, Саудия Арабистонидаги сўнгги аҳолини рўйхатга олиш маълумотларига кўра, мамлакатнинг 65 фоизи 30 ёшгача бўлган ёшлардир. 2018-йилда аёллар машина ҳайдаш, таълим олиш, ишлаш ҳуқуқига эга бўлишди – замонавий жамият буни одатий ҳол сифатида қабул қилади, Саудия Арабистони учун олдинга катта қадам бўлди. Ҳозирда аёлларнинг меҳнатга жалб этиш даражаси 2030 йилга мўлжалланган мақсаддан ошиб кетди ва ўтган йили 37 фоизга етди. Ишсизлик даражаси 8% га тушди, бу кутилган кўрсаткичдан атиги 1% юқори. 2019 йилда мамлакат сайёҳлар учун очилди: туризм дастурларини кенгайтирди ва виза режимини соддалаштирди. Энди кафе ва ресторанларда йигит ва қиз турмуш қурмаган бўлсалар ҳам, бир хонада эмас, балки бир дастурхонда ҳам ўтиришлари мумкин. Ёшлар танишув иловаларидан фойдаланадилар, хорижий мусиқаларни тинглайдилар (ва аввалроқ шаҳарларда эрталабдан кечгача фақат Қуръон янграрди) ва ҳатто Ар-Риёдда технофестиваллар ўтказилади. Шубҳасиз, Саудия Арабистони ҳатто БАА даражасида ҳам либерализмдан йироқ, аммо маҳаллий аҳолининг айтишича, масалан, Ар-Риёд ва Жиддада (сайёҳлик жойлари) барлар очиладиган вақт ҳали келмаган - жамият бунга тайёр эмас. 2018 йилда кинотеатрларнинг фаолиятига нисбатан 30 йиллик тақиқ бекор қилинди, уч йилдан сўнг эса бутун мамлакат бўйлаб 45 та янги кинотеатр очилди. Саудия Арабистони Қизил денгиз халқаро кинофестивалига мезбонлик қилди ва медиашаҳар қуриш - контент ва истеъдодларни яратишни қўллаб-қувватлаш ва имкон бериш учун мултисервисли медиа экотизимини яратиш режалаштирилган эди. Қатл қилиш масаласи кескинлигича қолмоқда - Саудия Арабистони барча тараққиёти билан ўлим жазосини қўллашда давом этмоқда. Бир йил аввал қироллик сўнгги ўн йилликлардаги энг йирик оммавий қатлни амалга оширди – 81 киши терроризм моддаси бўйича судланиб, боши кесилган эди. Бу баҳорда Рамазон ойида бир киши қатл этилди, бу 2009 йилдан бери содир бўлмаганди.
Футбол стратегиянинг асосий элементларидан биридир. Роналду эса уни спорт орқали амалга ошириш йўлидаги биринчи қадам бўлди
Қироллик спорт сиёсий мақсадларга эришиш ва имиджни ўзгартириш учун ажойиб восита эканлигини тушунади. Саудия Арабистони спорт вазирининг айтишича, спортга сармоя киритиш ёшларни илҳомлантириш ва болаларни спортга жалб қилиш, шунингдек, қиролликка эътибор қаратиш учун зарур. Аммо бу юмшоқ куч воситаси эканлиги аён: спорт «Висион 2030»нинг стратегик устунига айлангани бежиз эмас.
Ушбу ҳикоянинг асосий иштирокчиларидан бири қиролликнинг суверен бойлик жамғармаси, Давлат инвестиция жамғармаси (ПИФ) бўлиб, унинг раиси валиаҳд шаҳзоданинг ўзи. Стратегияни амалга ошириш учун маблағларнинг асосий қисми (ва улар бунинг учун 7 триллион доллар сарфлашни режалаштирмоқда!) жамғарма ҳисобидан келади. ПИФ голфга сармоя киритади, Формула 1, «Нюкасл Юнайтед»ни сотиб олди, 2022-йил сентябрида Нинтендо ўйин компаниясининг энг йирик ташқи акциядорига айланди. Саудия Арабистони футбол, теннис, бокс, баскетбол ва мотоспорт каби спорт тадбирларига ўтказмоқда. Биргина 2023-йилнинг охиригача олтита йирик мусобақа бўлиб ўтади: оғир атлетика бўйича жаҳон чемпионати (сентябр), Жаҳон жанг санъатлари ўйинлари (октябр), от спорти бўйича жаҳон чемпионати (октябр), ЛИВГолф Инвитатионал Сериес (ноябр), норасмий Супер Гандбол Жаҳон Чемпионати (ноябр), ФИБА 3х3 Жаҳон Тури (декабр) ва ФИФА Клублар ўртасидаги Жаҳон чемпионати (декабр).
Бу ҳаммаси эмас: Саудия Арабистони 2029 йилги қишки Осиё ўйинларига мезбонлик қилиш учун танланди – мусобақа футуристик Неом шаҳрида барпо этиладиган йил давомида фаолият юритувчи қишки спорт мажмуасида бўлиб ўтади. Шунингдек, Ар-Риёд 2034 йилги ёзги Осиё ўйинларига мезбонлик қилади, бироқ мамлакат учун якуний мақсад Олимпиада ўйинларига мезбонлик қилиш ҳуқуқини қўлга киритишдир. Қироллик 2030 йилги жаҳон чемпионати учун ҳам курашмоқда, чунки футбол стратегиянинг асосий устуни ҳисобланади. «Ал-Наср» мухлислари дўконида энг машҳур маҳсулот Криштиану исмли футболка ҳисобланади. Бунинг сабаби оддий: дунё бўйлаб бошқа ҳеч бир спорт турида бунчалик кўп мухлислар йўқ. Саудия Арабистони ҳақиқатан ҳам шу ёзда машҳур футболчилар рўйхатини кенгайтиришга қарор қилди. Роналду ўз самарасини берди – стратегия натижасини кўрсатди ва қироллик олдинга юриш вақти келганини англади. Агар Месси ҳам мамлакат лигасига кўчиб ўтганида, уларнинг лойиҳасини амалга ошириш бир неча ўн фоизга тезлашарди. Аммо Лео Американи танлади.
Илгари барча клублар Спорт вазирлиги назоратида бўлиб, давлатнинг молиявий кўмагига таянар эди – мамлакатда бу спорт турини ривожлантиришнинг бошқа йўли йўқ эди. Аммо 2016 йилда қироллик қўшимча сармояларни жалб қилиш, жумладан, хусусий секторнинг мумкин бўлган иштироки орқали клубларни хусусийлаштириш дастурини ишлаб чиқди. Жараён 2020 йилга қадар якунланиши режалаштирилган эди, аммо муддатлар сезиларли даражада ўзгарди: ишлар секин кетаётган эди, кейин эса бозорнинг барча тармоқларига кучли зарба бўлган коронавирус кириб келди. Ўтган йили ёзда ниҳоят барчаси муваффақиятли келди. Бирданига тўртта клуб, жумладан олий лиганинг иккита вакили («Ал-Наср» ва «Ал-Ҳилол») ПИФ назоратига ўтди. Саудия Арабистони учун бу катта қадам, чунки янги лойиҳа хусусий сармоя билан мамлакатда умумий спорт секторини яратишга қаратилганди.
Саудия Арабистони чемпионатининг ўзига хослиги
Режа учта асосий йўналишга қаратилган: жозибадор инвестиция муҳитини яратиш; клубларнинг профессионал ва молиявий барқарор бўлиши учун уларни бошқаришни такомиллаштириш; инфратузилмани модернизация қилиш орқали рақобатбардошликни ошириш. Саудия Арабистони келажакда хорижий инвесторларни жалб қилишни режалаштирмоқда ва бунинг учун клубларни фойдали тижорат таклифларига айлантириш керак. Хусусийлаштириш ғояси нафақат молиявий масъулиятни ошириш, балки клублар ва умуман лигани молиявий жиҳатдан кучайтиришга имкон берадиган тузилмаларни яратишдир. Дастлабки мақсад Премер-лига даромадини йилига 120 миллион доллардан 2030 йилгача 480 миллион долларга ошириш. Худди шу даврда лиганинг қиймати тахминан 800 миллион доллардан 2,14 миллиард долларгача ошиши кутилмоқда. Саудия Арабистонида давом этаётган футбол сармоясини яратиши мумкин, биз 2016 йилда Хитой Суперлигаси Осиё бозорини эгаллаб, жаҳон саҳнасида асосий ўйинчига айланиш билан таҳдид қилганида кўрдик. Мамлакатнинг режалари ҳам бевосита давлат қарори билан боғлиқ эди: Си Сзинпин жаҳон футболида кучга айланишни миллий устувор вазифа қилиб қўйди. Бунинг учун футболга катта маблағлар йўналтирила бошланди, юлдузларни таклиф қилишди ва уларга ўша вақтлар учун катта маош беришди. Оскар, Паулино, Халк, Алекс Тейшейра ва Карлос Тевес мутлақо улкан шартномалар олишди. Хитой футбол ассоциацияси сармоя катта юлдузларни жалб қилиш, лига нуфузини ошириш ва ўз навбатида миллий терма жамоани яхшилашга умид қилган. Аммо бу иш бермади. Биринчидан, Хитой футбол ассоциацияси клубларни майдондаги хорижлик ўйинчилар сонини камайтиришга мажбурловчи қатъий қоидаларни эълон қилди: уларнинг сони уч нафарга қисқарди. Қолаверса, ҳар бир таркибга камида икки нафар хитойлик 23 ёшгача бўлган футболчи киритилиши керак эди. Бу терма жамоа савиясини ошириш учун қилинган. Федерация қарор чиқарди, унга кўра жамоадаги хорижликларнинг умумий сони бештадан тўрттага қисқартирилиши керак. Бу ҳаммаси эмас: 2018-йилда клубларнинг хорижлик футболчиларга катта миқдорда тўловлар беришини тақиқловчи янги солиқ жорий этилганди. Агар легионер учун 7 миллион доллардан ортиқ маблағ сарфланган бўлса, жамоа федерацияга шунча маблағ тўлаши керак эди. Ва ниҳоят, пандемия ҳамма нарсага барҳам берди: чунки клублар асосан компаниялардан молиявий ёрдам олишган. Кўчмас мулк билан шуғулланган, бозор инқирози пайтида миллиардерлар катта миқдорда пул йўқотишди ва футболга сармояларини тўхтатдилар. Шу билан Хитой ҳукуматининг амбициялари йўқолди, чунки диққат бошқа соҳаларга қаратилди.
Саудия Арабистонига келсак, бу ерда ҳам шунга ўхшаш нарса бўлиши даргумон. Биринчидан, ҳатто клубларни хусусийлаштириш ҳам кўпроқ миллийлаштиришга ўхшайди, чунки ПИФ ҳукуматга боғланган. Иккинчидан, қироллик футболга ҳаддан ташқари таянади, спорт ривожини мамлакат тараққиёти билан боғлайди. Учинчидан, Саудия Арабистони йилдан-йилга бойиб бормоқда: ўтган йили мамлакат ялпи ички маҳсулотининг ўсишига нонефт ва нефт соҳасидаги фаолият сабаб бўлди, улар мос равишда 5,8 ва 1,3 фоизга ўсди. Саудия Арабистонида молиявий фейр-плей йўқ, хорижлик ўйинчилар учун бўш чегара (бир жамоада саккиз нафар хорижлик бўлиши мумкин), мухлислар сони бор, Хитойда бўлгани каби дунёнинг етакчи жамоаси бўлиш мақсади йўқ. Бутун эътибор лигага, унинг нуфузи ва имижига қаратилган. Бу Хитойга қараганда самаралироқ бўладими? Ҳа, ҳеч бўлмаганда Хитой чемпионатида ҳеч қачон Роналду ва Бензема даражасидаги футболчилар бўлмагани учун.