Saudiya Arabistoni futbol bozorida kuchli gullab-yashnamoqda: qirollik Krishtianu Ronaldu bilan to‘xtab qolmadi va oldinga qarab yurdi. Karim Benzema va Stiven Jerrard allaqachon u yerga ko‘chib o‘tishdi. NʼGolo Kante va Hakim Ziyesh o‘tishga yaqin turibdi, Eduard Mendi "Al Ahli" bilan shartnoma bo‘yicha kelishib olgan, Ruben Nevesning transferi ham eʼlon qilinishi arafasida. Per-Emerik Obameyang, Kalidu Kulibali, Edin Jeko, Mariano Dias va Mauro Ikardi bilan muzokaralar olib borilmoqda. Ro‘yxat kundan-kunga kengayib bormoqda. Saudiya Arabistoni bu bilan to‘xtamoqchi emas. Maʼlum qilinishicha, mamlakat yulduzlarni jalb qilish uchun 1 milliard dollar vaʼda qilgan. Sport tahlillari bo‘yicha jahon yetakchisi "Twenty First Group" Saudiya Arabistoni professional ligasini dunyodagi barcha ligalar orasida 58-o‘rinni egallaganini maʼlum qildi.
Qirollik global o‘zgarishlar yo‘lida. Saudiya Arabistoni dunyoga ochilib, sayyohlarni jalb qilmoqchi
2016-yilda Saudiya Arabistoni "Vision 2030" yirik davlat dasturi loyihasini eʼlon qildi. 2017-yil boshida u qayta ko‘rib chiqildi, baʼzi bandlar tahrir qilindi va nihoyat tasdiqlandi. Valiahd shahzoda Muhammad bin Salmon ushbu dasturni bir-biriga bog‘liq bo‘lgan uchta maqsadga erishish uchun strategik reja sifatida boshladi:
- Saudiya Arabistoni iqtisodiyotini diversifikatsiya qilish (neftga qaramlikdan voz kechish va neftdan tashqari daromadlarni olti baravar oshirish va xorijiy investitsiyalarni deyarli ikki baravarga ko‘paytirish);
- madaniy anʼanalar bilan birga jamiyatni modernizatsiya qilish;
- qirollikning nafaqat Yaqin Sharqda, balki jahon miqyosidagi global nufuzini mustahkamlash.
Shahzoda Saudiya Arabistoniga arab va islom dunyosining yuragi maqomini bermoqchi edi. Vazifa - mamlakatni global sarmoyaviy markazga aylantirish, shuningdek, geografik joylashuvidan foydalanib, uchta qitʼani: Osiyo, Yevropa va Afrikani bog‘laydigan o‘ziga xos markaz yaratish.
"Bizning maqsadimiz – kuchli, farovon va barqaror Saudiya Arabistoni", - degan edi u yetti yil avval. 10 yil oldin Saudiya Arabistoni butun dunyoga yopiq edi va qatʼiy qonunlar bo‘yicha yashar edi, u yerda ayollar ishlay olmaydi va mashina haydamaydi, diniy politsiya esa qoidalarga rioya qilinishini nazorat qiladi. Odamlar turli jinoyatlar uchun qatl etilgan - giyohvand moddalardan tortib terrorizmga yordam berishgacha.
Strategiyaning maqsadlariga 11 xil amalga oshirish dasturlari orqali erishiladi. Ularning har birida 2030-yilgacha bo‘lgan o‘zgarishlarning uchta besh yillik milliy dasturi doirasida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan aniq maqsadlar belgilab berilgan. Masalan, uy xo‘jaliklarining madaniy va ko‘ngilochar tadbirlarga sarflanadigan xarajatlari 2030-yilga borib 2,9 foizdan 6 foizga oshishi kutilmoqda, bu esa Saudiya Arabistonining global ijtimoiy kapital indeksidagi reytingini 26-o‘rindan 10-o‘ringa ko‘tarishi kerak. Ishsizlik 11,6% dan 7% gacha tushishi, davlatning noneft daromadlari 16% dan 50% gacha ko‘tarilishi kerak. Xorijiy investitsiyalarni jalb etishni yalpi ichki mahsulotga nisbatan 3,8 foizdan 5,7 foizga, xotin-qizlarning mehnatdagi ishtirokini 22 foizdan 30 foizga oshirish rejalashtirilgan. Shuningdek, Saudiya Arabistonining Hukumat samaradorligi indeksidagi reytingi 80 dan 20 ga ko‘tarilishi rejalashtirilgan.
Islohotlar asta-sekin boshlandi, chunki shahzoda inqilob o‘tkazishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ymagan - uning tushunchasiga ko‘ra, jamiyatni yumshoq va asta-sekin isloh qilish kerak. Ko‘pincha aholining bir qismi hali ham konservativ o‘ziga xoslik qonunlari bo‘yicha yashaydi va keskin o‘zgarishlarga tayyor emasligi sababli, Saudiya Arabistonidagi so‘nggi aholini ro‘yxatga olish maʼlumotlariga ko‘ra, mamlakatning 65 foizi 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlardir. 2018-yilda ayollar mashina haydash, taʼlim olish, ishlash huquqiga ega bo‘lishdi – zamonaviy jamiyat buni odatiy hol sifatida qabul qiladi, Saudiya Arabistoni uchun oldinga katta qadam bo‘ldi. Hozirda ayollarning mehnatga jalb etish darajasi 2030 yilga mo‘ljallangan maqsaddan oshib ketdi va o‘tgan yili 37 foizga yetdi. Ishsizlik darajasi 8% ga tushdi, bu kutilgan ko‘rsatkichdan atigi 1% yuqori. 2019-yilda mamlakat sayyohlar uchun ochildi: turizm dasturlarini kengaytirdi va viza rejimini soddalashtirdi. Endi kafe va restoranlarda yigit va qiz turmush qurmagan bo‘lsalar ham, bir xonada emas, balki bir dasturxonda ham o‘tirishlari mumkin. Yoshlar tanishuv ilovalaridan foydalanadilar, xorijiy musiqalarni tinglaydilar (va avvalroq shaharlarda ertalabdan kechgacha faqat Qurʼon yangrardi) va hatto Ar-Riyodda texnofestivallar o‘tkaziladi. Shubhasiz, Saudiya Arabistoni hatto BAA darajasida ham liberalizmdan yiroq, ammo mahalliy aholining aytishicha, masalan, Ar-Riyod va Jiddada (sayyohlik joylari) barlar ochiladigan vaqt hali kelmagan - jamiyat bunga tayyor emas. 2018-yilda kinoteatrlarning faoliyatiga nisbatan 30 yillik taqiq bekor qilindi, uch yildan so‘ng esa butun mamlakat bo‘ylab 45 ta yangi kinoteatr ochildi. Saudiya Arabistoni Qizil dengiz xalqaro kinofestivaliga mezbonlik qildi va mediashahar qurish - kontent va isteʼdodlarni yaratishni qo‘llab-quvvatlash va imkon berish uchun multiservisli media ekotizimini yaratish rejalashtirilgan edi. Qatl qilish masalasi keskinligicha qolmoqda - Saudiya Arabistoni barcha taraqqiyoti bilan o‘lim jazosini qo‘llashda davom etmoqda. Bir yil avval qirollik so‘nggi o‘n yilliklardagi eng yirik ommaviy qatlni amalga oshirdi – 81 kishi terrorizm moddasi bo‘yicha sudlanib, boshi kesilgan edi. Bu bahorda Ramazon oyida bir kishi qatl etildi, bu 2009 yildan beri sodir bo‘lmagandi.
Futbol strategiyaning asosiy elementlaridan biridir. Ronaldu esa uni sport orqali amalga oshirish yo‘lidagi birinchi qadam bo‘ldi
Qirollik sport siyosiy maqsadlarga erishish va imidjni o‘zgartirish uchun ajoyib vosita ekanligini tushunadi. Saudiya Arabistoni sport vazirining aytishicha, sportga sarmoya kiritish yoshlarni ilhomlantirish va bolalarni sportga jalb qilish, shuningdek, qirollikka eʼtibor qaratish uchun zarur. Ammo bu yumshoq kuch vositasi ekanligi ayon: sport «Vision 2030»ning strategik ustuniga aylangani bejiz emas.
Ushbu hikoyaning asosiy ishtirokchilaridan biri qirollikning suveren boylik jamg‘armasi, Davlat investitsiya jamg‘armasi (PIF) bo‘lib, uning raisi valiahd shahzodaning o‘zi. Strategiyani amalga oshirish uchun mablag‘larning asosiy qismi (va ular buning uchun 7 trillion dollar sarflashni rejalashtirmoqda!) jamg‘arma hisobidan keladi. PIF golfga sarmoya kiritadi, Formula 1, "Nyukasl Yunayted"ni sotib oldi, 2022-yil sentabrida Nintendo o‘yin kompaniyasining eng yirik tashqi aksiyadoriga aylandi. Saudiya Arabistoni futbol, tennis, boks, basketbol va motosport kabi sport tadbirlariga o‘tkazmoqda. Birgina 2023-yilning oxirigacha oltita yirik musobaqa bo‘lib o‘tadi: og‘ir atletika bo‘yicha jahon chempionati (sentyabr), Jahon jang sanʼatlari o‘yinlari (oktabr), ot sporti bo‘yicha jahon chempionati (oktabr), LIVGolf Invitational Seriyes (noyabr), norasmiy Super Gandbol Jahon Chempionati (noyabr), FIBA 3x3 Jahon Turi (dekabr) va FIFA Klublar o‘rtasidagi Jahon chempionati (dekabr).
Bu hammasi emas: Saudiya Arabistoni 2029 yilgi qishki Osiyo o‘yinlariga mezbonlik qilish uchun tanlandi – musobaqa futuristik Neom shahrida barpo etiladigan yil davomida faoliyat yurituvchi qishki sport majmuasida bo‘lib o‘tadi. Shuningdek, Ar-Riyod 2034 yilgi yozgi Osiyo o‘yinlariga mezbonlik qiladi, biroq mamlakat uchun yakuniy maqsad Olimpiada o‘yinlariga mezbonlik qilish huquqini qo‘lga kiritishdir. Qirollik 2030 yilgi jahon chempionati uchun ham kurashmoqda, chunki futbol strategiyaning asosiy ustuni hisoblanadi. “Al-Nasr” muxlislari do‘konida eng mashhur mahsulot Krishtianu ismli futbolka hisoblanadi. Buning sababi oddiy: dunyo bo‘ylab boshqa hech bir sport turida bunchalik ko‘p muxlislar yo‘q. Saudiya Arabistoni haqiqatan ham shu yozda mashhur futbolchilar ro‘yxatini kengaytirishga qaror qildi. Ronaldu o‘z samarasini berdi – strategiya natijasini ko‘rsatdi va qirollik oldinga yurish vaqti kelganini angladi. Agar Messi ham mamlakat ligasiga ko‘chib o‘tganida, ularning loyihasini amalga oshirish bir necha o‘n foizga tezlashardi. Ammo Leo Amerikani tanladi.
Ilgari barcha klublar Sport vazirligi nazoratida bo‘lib, davlatning moliyaviy ko‘magiga tayanar edi – mamlakatda bu sport turini rivojlantirishning boshqa yo‘li yo‘q edi. Ammo 2016 yilda qirollik qo‘shimcha sarmoyalarni jalb qilish, jumladan, xususiy sektorning mumkin bo‘lgan ishtiroki orqali klublarni xususiylashtirish dasturini ishlab chiqdi. Jarayon 2020 yilga qadar yakunlanishi rejalashtirilgan edi, ammo muddatlar sezilarli darajada o‘zgardi: ishlar sekin ketayotgan edi, keyin esa bozorning barcha tarmoqlariga kuchli zarba bo‘lgan koronavirus kirib keldi. O‘tgan yili yozda nihoyat barchasi muvaffaqiyatli keldi. Birdaniga to‘rtta klub, jumladan oliy liganing ikkita vakili (“Al-Nasr” va “Al-Hilol”) PIF nazoratiga o‘tdi. Saudiya Arabistoni uchun bu katta qadam, chunki yangi loyiha xususiy sarmoya bilan mamlakatda umumiy sport sektorini yaratishga qaratilgandi.
Saudiya Arabistoni chempionatining o‘ziga xosligi
Reja uchta asosiy yo‘nalishga qaratilgan: jozibador investitsiya muhitini yaratish; klublarning professional va moliyaviy barqaror bo‘lishi uchun ularni boshqarishni takomillashtirish; infratuzilmani modernizatsiya qilish orqali raqobatbardoshlikni oshirish. Saudiya Arabistoni kelajakda xorijiy investorlarni jalb qilishni rejalashtirmoqda va buning uchun klublarni foydali tijorat takliflariga aylantirish kerak. Xususiylashtirish g‘oyasi nafaqat moliyaviy masʼuliyatni oshirish, balki klublar va umuman ligani moliyaviy jihatdan kuchaytirishga imkon beradigan tuzilmalarni yaratishdir. Dastlabki maqsad Premer-liga daromadini yiliga 120 million dollardan 2030-yilgacha 480 million dollarga oshirish. Xuddi shu davrda liganing qiymati taxminan 800 million dollardan 2,14 milliard dollargacha oshishi kutilmoqda. Saudiya Arabistonida davom etayotgan futbol sarmoyasini yaratishi mumkin, biz 2016 yilda Xitoy Superligasi Osiyo bozorini egallab, jahon sahnasida asosiy o‘yinchiga aylanish bilan tahdid qilganida ko‘rdik. Mamlakatning rejalari ham bevosita davlat qarori bilan bog‘liq edi: Si Szinpin jahon futbolida kuchga aylanishni milliy ustuvor vazifa qilib qo‘ydi. Buning uchun futbolga katta mablag‘lar yo‘naltirila boshlandi, yulduzlarni taklif qilishdi va ularga o‘sha vaqtlar uchun katta maosh berishdi. Oskar, Paulino, Xalk, Aleks Teysheyra va Karlos Teves mutlaqo ulkan shartnomalar olishdi. Xitoy futbol assotsiatsiyasi sarmoya katta yulduzlarni jalb qilish, liga nufuzini oshirish va o‘z navbatida milliy terma jamoani yaxshilashga umid qilgan. Ammo bu ish bermadi. Birinchidan, Xitoy futbol assotsiatsiyasi klublarni maydondagi xorijlik o‘yinchilar sonini kamaytirishga majburlovchi qatʼiy qoidalarni eʼlon qildi: ularning soni uch nafarga qisqardi. Qolaversa, har bir tarkibga kamida ikki nafar xitoylik 23 yoshgacha bo‘lgan futbolchi kiritilishi kerak edi. Bu terma jamoa saviyasini oshirish uchun qilingan. Federatsiya qaror chiqardi, unga ko‘ra jamoadagi xorijliklarning umumiy soni beshtadan to‘rttaga qisqartirilishi kerak. Bu hammasi emas: 2018-yilda klublarning xorijlik futbolchilarga katta miqdorda to‘lovlar berishini taqiqlovchi yangi soliq joriy etilgandi. Agar legioner uchun 7 million dollardan ortiq mablag‘ sarflangan bo‘lsa, jamoa federatsiyaga shuncha mablag‘ to‘lashi kerak edi. Va nihoyat, pandemiya hamma narsaga barham berdi: chunki klublar asosan kompaniyalardan moliyaviy yordam olishgan. Ko‘chmas mulk bilan shug‘ullangan, bozor inqirozi paytida milliarderlar katta miqdorda pul yo‘qotishdi va futbolga sarmoyalarini to‘xtatdilar. Shu bilan Xitoy hukumatining ambitsiyalari yo‘qoldi, chunki diqqat boshqa sohalarga qaratildi.
Saudiya Arabistoniga kelsak, bu yerda ham shunga o‘xshash narsa bo‘lishi dargumon. Birinchidan, hatto klublarni xususiylashtirish ham ko‘proq milliylashtirishga o‘xshaydi, chunki PIF hukumatga bog‘langan. Ikkinchidan, qirollik futbolga haddan tashqari tayanadi, sport rivojini mamlakat taraqqiyoti bilan bog‘laydi. Uchinchidan, Saudiya Arabistoni yildan-yilga boyib bormoqda: o‘tgan yili mamlakat yalpi ichki mahsulotining o‘sishiga noneft va neft sohasidagi faoliyat sabab bo‘ldi, ular mos ravishda 5,8 va 1,3 foizga o‘sdi. Saudiya Arabistonida moliyaviy feyr-pley yo‘q, xorijlik o‘yinchilar uchun bo‘sh chegara (bir jamoada sakkiz nafar xorijlik bo‘lishi mumkin), muxlislar soni bor, Xitoyda bo‘lgani kabi dunyoning yetakchi jamoasi bo‘lish maqsadi yo‘q. Butun eʼtibor ligaga, uning nufuzi va imijiga qaratilgan. Bu Xitoyga qaraganda samaraliroq bo‘ladimi? Ha, hech bo‘lmaganda Xitoy chempionatida hech qachon Ronaldu va Benzema darajasidagi futbolchilar bo‘lmagani uchun.