Адабиёт нафақат бир инсоннинг ички кайфияти, балки жамиятда содир бўладиган оғриқларни ҳам ифода этишга қодир. Асл ёзувчининг вазифаси ҳам мана шу. Бирор-бир асарда инсонийлик ғояси илгари сурилса, бу ўқувчининг ақалли дунёқарашини яхши томонга ўзгартирса — муаллифнинг муроди ҳосил бўлади.
Қуйида ХХ аср ўзбек насрида ўз ўрнига эга бўлган ижодкор Алишер Ибодиновнинг ижодига юзланамиз.
Ҳикоя нега “Бир томчи ёш” деб номланган?
Ёзувчи ҳикоянинг номи билан ўқувчи эътиборини тортишга уринади ва буни уддалайди ҳам. “Бир томчи ёш” китоб мутолаасига бутун вужуди билан шўнғийдиган, рисоладагидек оилада яшашни орзу қилган қишлоқдаги ўзбек келини ҳақида. Асар аввалида ҳеч қандай кўзёшлар-у оғриқлар ҳақида сўз бормаса-да, ёзувчи талқин орқали аёлнинг амалга ошмаган истакларини кўрсатиб беради. Ҳикоя типик ўзбек оиласи муҳитини кўз-кўз этади. У қуданинг келинини тикиш ё бичишни билмайдиган, бўш қолган вақт эса фақат китобга термулишидан нолийдиган қайнона тасвиридан бошланади. Сюжет эса одатдаги қишлоқ келини мол-хол, эчки-бузоқ, идиш-товоқдан бери келмаслиги, ўқишга бўлган интилиш, жамиятда ўсишга бўлган хоҳишнинг эса турли ташқи таъсирлар билан зумда сўндирилиши орқали бойитиб борилади. Пахтага чиққан келиннинг уйдаги сигир учун ўт термагани, бунинг ортидан келадиган машмашаларни хаёлидан ўтказиши аёл ушалмаган орзуларининг нақадар гўзал эканлигидан сўзлайди.
Бу ерда яна бир муҳим жиҳатга эътибор қаратиш жоиз, у ҳам бўлса қаҳрамонларга исм танлаш. Асарга ном танлаш қай даражада аҳамиятли бўлса, эпизодлар исми ҳам унинг салмоғини оширади. Ёзувчи келинни Маъсума деб атаган. Асарлардаги исмлар қаҳрамонларнинг тақдирига ҳам бевосита таъсир этиши бор гап. Айниқса, буни атоқли ёзувчи Абдулла Қаҳҳорнинг “Анор” ҳикоясидан англаш қийин эмас. (Ҳикоя қаҳрамони бошқоронғи бўлган аёлига анор олиб беролмайди, эркак киши бўла туриб бир ишни уддалолмаган йигит айни дамда ўзини тупроқдан-да паст ҳис этади. Ваҳоланки, моҳир ёзувчи унинг исмини Туроб деб атаган эди)
Маъсума ҳам чиндан маъсума аёл. У атрофида содир бўлаётган воқеалар юзасидан ҳеч кимга нолимайди, ҳеч кимга иддао ҳам қилмайди. Фақатгина хаёлан ушалмаган орзуларини ушалтириб, ўша хаёлларда маст яшашни билади холос. Айни мана шу ҳам аёл қарашларининг фожиасига айланади. Ҳикоя сўнгида Маъсума тўккан бир томчи ёш асарнинг кулминацияси бўлиши мумкин. Унинг шу пайтгача айтолмаган муддаолари, орзулари ва хоҳиш-истаклари мана шу бир томчи ёш билан отилиб чиқади ва айнан шу томчи ёш билан ерга кўмилади. Ёзувчи бу билан айтилиши керак бўлган гап вақтида гапирилиши, бундай жим қараб туриш эса охир-оқибат кишининг ўзига зарар келтириши тасвирини моҳирона чизади. Қисқагина ҳикоя билан муаллиф жамиятнинг энг катта оғриқли нуқтасини пайпаслаб, унга қўл теккизишга ботинади. У аёлларнинг билим олиши, таълим олишига бўлган эътиборнинг эркакларникидан пастроқда даражаланиши билан боғлиқ. Бу билан эса истеъдоди увол бўлган қанча маъсумаларнинг тақдири ёзилади. Охирги лаҳзада эса Маъсума ўзининг кўз қорачиғидек асровчи шеър дафтарини ариққа улоқтириши тасвири орқали эса ёзувчи энди бари бефойда эканидан тўйган аламзада аёлнинг суратини муҳрлайди. Хулоса қилиб айтганда, Маъсума тўккан бир томчи ёш фақат унинг жамиятдаги муҳитга бўлган исёни эмас, бошқа маъсумалар ҳам тўккан аламли томчилар бўлса ажаб эмас...