Keyinchalik maʼlum bo‘lishicha, 25 yoshli Mustahkamning sakkiz yillik turmushi oson kechmagan. Bunday tahqirlashlar, jismoniy zo‘ravonlik doimiy bo‘lib turgan. Jamoatchilik mazkur holat O‘zbekistonda ayollarga nisbatan zo‘ravonlik holatining umumiy portretini chizib berdi, deya taʼkidladi. Darhaqiqat, qisqa fursatlarda ko‘pchilikning telefonlariga ko‘chgan voqea aslida dunyo miqyosida har uchinchi ayol bilan sodir bo‘ladi.
Jahon sog‘likni saqlash tashkiloti rahbari Tedros Gebreyesus joriy yilning mart oyida ayollarga nisbatan zo‘ravonlik bo‘yicha chop etilgan navbatdagi hisobotda, “Afsuski, ayollarga nisbatan zo‘ravonlikni COVID-19 singari vaksina bilan to‘xtatishning imkoni yo‘q”,- degandi .
Shubhasiz, bu mavzu jamiyatning eng og‘riqli masalalaridan biridir. JSST maʼlumotlariga ko‘ra, dunyodagi jami ayollarning 30 foizi umri davomida zo‘ravonlik va tazyiqqa uchraydi. BMT zo‘ravonlik holatlari ayniqsa pandemiya davrida yana-da oshganligi haqida maʼlumot bermoqda. Unga ko‘ra, karantinda bu ko‘rsatgich Amerika qitʼasida 25 fozga, Yevropada 23 foiz, Markaziy Osiyoda esa 18 foizga oshgan. Tashkilot tomonidan bu salbiy jarayon “yashirin pandemiya” deb baholandi.
Tahlillarning ko‘rsatishicha, zo‘ravonlik mamlkatlarning iqtisodiyoti uchun ham sezilarli zarba beradi. Ayrim davlatlar mazkur omil sabab YAIMni 3.7 foizini yo‘qotishadi. Bu aksariyat mamlakatlar taʼlim tizimi uchun sarflaydigan xarajatlardan ikki baravar ko‘pdir.
Sir emas, jamiyatimizda ayollarni har taraflama qo‘llab-quvvatlash borasida ko‘pgina islohotlar olib borilishiga qaramasdan, xotin-qizlarning kattagina qismi o‘z huquqlaridan samarali foydalanishga qodir emas. Oilada yuz berayotgan jismoniy va ruhiy zo‘ravonliklarga tishini-tishiga qo‘yib yillar davomida chidab kelayotganlarni ko‘pchiligimiz taniymiz. Ko‘zga ko‘ringan mashhur ayollar orasida ham bundaylar topiladi. Misol uchun, aktrisa Zuhra Soliyeva “You tube”dagi dasturlardan biriga bergan intervyusida sobiq turmush o‘rtog‘i tomonidan muntazam xo‘rlanib, kaltaklanganini aytib o‘tgandi .
Xo‘sh, nima uchun ayollar huquqlari poymol bo‘lishiga yo‘l ochib berishgan?
Nima uchun ularda hammasini boshidan boshlashga kuch yo‘q?
Nima sababdan jamiyatimizda aksariyat xotin-qizlarning o‘ziga bo‘lgan ishonchi past?
Bu kabi savollar talaygina. Javobi esa qisman aniq. Bizda oila muqaddas hisoblanadi. Qolaversa, qizlarga bolaligidanoq oila qurish, farzandli bo‘lish buyuk saodat sifatida singdiriladi. Ajrim har qanday holatda ham qabul qilib bo‘lmas holat deya uqtiriladi. Oila qurgan qizlar jismoniy zo‘ravonlikka, tazyiqqa uchrasalar ham ajrashib jamiyatning ikkinchi darajali odamiga aylangandan ko‘ra, barchasiga ko‘z yumishni maʼqul ko‘rishadi. Hali turmush qurmasidan jinsiy zo‘ravonlikka uchraganlari esa bu haqda gapirishdan uyaladi. Birgina, 23 may kuni tungi navbatchilik vaqtida 19 yoshli samarqandlik qizning zo‘rlanishi so‘zlarimizni tasdiqlaydi.
HIMOYA ORDERI NIMA?
Mana shu kabi holatlarning oldini olish maqsadida 2019 yil 2 sentyabrida “Xotin-qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilindi. Hujjatda zo‘ravonlik, tazyiq kabi tushunchalarning huquqiy taʼrifi keltirib o‘tilgan. Shu bilan birga qonunga “Himoya orderi”degan yangi tushuncha kiritildi.
Himoya orderi — tazyiq va zo‘ravonlikdan jabrlanuvchiga davlat himoyasini taqdim etuvchi, xotin-qizlarga tazyiq o‘tkazayotgan yoki ularga nisbatan zo‘ravonlik sodir etgan shaxsga yoki bir guruh shaxslarga nisbatan taʼsir ko‘rsatish choralari qo‘llanilishiga sabab bo‘ladigan hujjat. Himoya orderi zo‘ravonlikka uchragan xotin-qizlarning zo‘ravonlikka uchrashi sabablarini aniqlashga va bartaraf etishga xizmat qiladi.
Ichki ishlar vazirligi Huquqbuzarliklar profilaktikasi bosh boshqarmasi muhim topshiriqlar bo‘yicha inspektori Nilufar G‘iyosovaning O‘zAga maʼlum qilishicha 2020 yilda 14 774 nafar xotin-qizga himoya orderlari berilgan. Bu ko‘proq Toshkent shahri, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Samarqand, Toshkent, Farg‘ona, Adijon va Qashqadaryo viloyatlari hissasiga to‘g‘ri kelgan. Himoya orderlari olganlar orasida 125 ta voyaga yetmagan qizlar ham bor. Xotin-qizlarga nisbatan zo‘ravonlikning 73 foizi ularning oilalarida sodir bo‘lganligi qayd etilgan. 146 nafar shaxs himoya orderi talablarini bajarmaganligi uchun maʼmuriy javobgarlikka tortilgan.
Oliy Majlis Senati raisi, Tanzila Norboyeva «Himoya orderini hech kim olmasa kerak, deb o‘ylagandim. Ayniqsa O‘zbekistonda, uzoq qishloqlarda yashayotgan ayollar uyimdagi gap-so‘zlar ko‘chaga chiqmasin, deydi. Bu tizim qanday ishlar ekan deb o‘ylasam, 1 yil ichida 15 ming ayol himoya orderini olibdi», — deya maʼlum qildi.
Hozirda bir oy muddatgagina beriladigan himoya orderlari yordamida xotin-qizlarga bo‘lgan tazyiq va zo‘ravonlikning kamayishiga erishish mumkindir. Ammo, jamiyatda erkaklarga u kimningdir turmush o‘rtog‘i ekani qatori yana bir guruh ayollarning otasi, akasi, yaqin qarindoshi ekanini singdirmas ekanmiz, ayollarga nisbatan zo‘ravonlik holatlari har kuni qayd etilaveradi, nazarimizda.
Maqolamiz avvalida tilga olganimiz, samarqandlik Mustahkam so‘nggi xabarlarga ko‘ra, turmush o‘rtog‘i bilan yarashishga qaror qilgan. Tahririyatimiz u bilan shu masalaga oydinlik kiritish uchun bog‘landi. Ammo, ayol savollarimizga javob berishni istamasligini maʼlum qildi.
Xotin-qizlarning zo‘ravonlikdan ximoyalanishi eng zarur vazifalardan biri bo‘lib qolaveradi. Ushbu holatga chek qo‘yish jahon hamjamiyati va jamiyatimiz oldida turgan muhim muammolardan biridir.
Jahongir Qo‘ziyev
