&nbsp;

Amaldagi Konstitutsiyaning 41-moddasida taʼlim to&lsquo;g&lsquo;risida shunday deyilgan: &ldquo;Har kim bilim olish huquqiga ega. Davlat bepul umumiy taʼlimni kafolatlaydi. Maktab ishi davlat nazorati ostida&rdquo;.

&nbsp;

Ko&lsquo;rib turganingizdek, huquqiy normaning mazmuni fuqarolarning taʼlim olish, bepul umumiy taʼlim olish va maktab ishlarini davlat tomonidan himoya qilinishi huquqini nazarda tutadi.

&nbsp;

Hozirgi jadal texnik va texnologik taraqqiyot, fanlar, nazariyalar, dunyoqarashlarning jadal rivojlanishi sharoitida taʼlimni tashkil etish va amalga oshirish jarayonlari uzluksizlikni, tizimli, yaxlit yoki differensial &nbsp;yondashuvni taqozo etadi.

&nbsp;

Olimlar va mutaxassislarning prognozlariga ko&lsquo;ra, raqamlashayotgan XXI asrda yaqin 10 yil ichida kasb va mutaxassisliklarning 80 foizi bevosita STEM fanlari va eng yangi texnologiyalar bilan bog&lsquo;liq &nbsp;bo&lsquo;ladi. Taʼlim o&lsquo;z abituriyentlariga taʼlim olishning har xil (xususiy, davlat, masofaviy, sirtqi, kechki, byudjet, kontrakt va b.) turlari va usullarini taklif qilishi mumkin bo&lsquo;lgan bir sharoitda, zarur ilmiy resurslarni to&lsquo;plash, mamlakatning ilmiy salohiyatini mustahkamlash uchun davlatning eng katta ko&lsquo;magi zarur bo&lsquo;lgan bir davrda, taʼlim faoliyati va jarayonlari konstitutsiyaviy kafolatlarga asoslangan va mukammal&nbsp; bo&lsquo;lgan huquqiy tartibotga muhtoj.

&nbsp;

Shuning uchun ham Konstitutsiyaning yangi tahririda shaxsning komil inson &nbsp;bo&lsquo;lib yetishishi uchun zarur bo&lsquo;lgan taʼlim-tarbiyaning barcha jarayonlari va bosqichlarini qamrab olgan ushbu muhim soha faoliyatini Konstitutsiyamizning 41 moddasiga baʼzi bir o&lsquo;zgartirish va qo&lsquo;shimchalar kiritish orqali yana-da aniqroq, yana-da mukammalroq ifodalash taklif etilgan. Yaʼni, agar 41-modda taʼlimning barcha bosqichlarini yaxlitligicha nazarda tutsa, taklif etilayotgan tahrirda shakllantirilgan bandlar maktabgacha taʼlim, maktab taʼlimi, o&lsquo;qituvchilarning har qanday noqonuniy aralashuvdan himoyalanishi kafolatlangan huquqlarini qamrab oladi va uni quyidagi tahrirda bayon etadi:

&nbsp;

&ldquo;Fuqarolar davlat taʼlim tashkilotlarida davlat mablag&lsquo;lari hisobidan tanlov asosida oliy taʼlim olish huquqiga ega.

&nbsp;

Oliy taʼlim tashkilotlari akademik erkinlik, o&lsquo;zini o&lsquo;zi boshqarish, ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish va o&lsquo;qitish erkinligi huquqiga ega.

&nbsp;

Davlat ilm-fan rivojiga, jahon ilmiy hamjamiyati bilan ilmiy aloqalar o&lsquo;rnatilishiga yordam beradi&raquo; (51-modda).

&nbsp;

Keling, ushbu qoidalar qanday talqin qilinishi kerakligi borasida fikr yuritaylik

&nbsp;

Maʼlumki, mamlakatimizning barcha fuqarolari davlat taʼlim muassasalarida tanlov asosida davlat mablag&lsquo;lari hisobidan oliy taʼlim olish huquqiga ega. Yaʼni mamlakatimizda barcha fuqarolar millati, yoshi, dini va boshqa xususiyatlaridan qatʼi nazar, oliy taʼlim olishda teng huquqlarga ega.

&nbsp;

Tanlov asosida deganda nimani tushunamiz? Barchamiz yaxshi bilamizki, har qanday qabul, xoh o&lsquo;qishga, xoh xizmat, xoh ishga bo&lsquo;lsin, tanlov asosida amalga oshiriladi. Bizning davrimizda bu aksiomaga aylangan, chunki oddiy qilib aytganda, biz &quot;mushukni &nbsp;qopda sotib olmaymizku&quot;. Oliy maʼlumot olish xohishini bildirgan har bir kimsa ham universitetda o&lsquo;qishga loyiq bo&lsquo;lmasligi mumkin. Buning uchun siz maʼlum miqdordagi bilimga ega bo&lsquo;lishingiz kerakki, olingan bilim darajasi uni sinash, tekshirish orqali aniqlanadi: abituriyentning umumiy taʼlim yoki maxsus taʼlim muassasasida olgan bilim darajasi universitet dasturi talablariga javob beradimi yoki yo&lsquo;qmi? Sinovlarning qay tarzda o&lsquo;tishi (test, imtihon, yozma ish, suhbat) qonunchiligimizdagi meʼyoriy-huquqiy hujjatlarda belgilanadi.

&nbsp;

Qanday hollarda abituriyent davlat hisobidan o&lsquo;qishi mumkin?

&nbsp;

Davlat (ijrochi davlat organi) davlat yoki boshqa oliy o&lsquo;quv yurtlarida o&lsquo;qish uchun maʼlum bir sohada malakali kadrlarga bo&lsquo;lgan ehtiyojga qarab kvotalar beradi va maʼlum miqdordagi grantlar (pul imtiyozlari) ajratadi. Biroq, &quot;byudjet talabalari&quot; deb ataladiganlar soni cheklangan. Bunday imkoniyatga aslida sinovlar jarayonida maksimal ball to&lsquo;plaganlar ega bo&lsquo;lishlari mumkin. Bunda davlat imtiyozlaridan foydalanib taʼlim olgan bitiruvchi bir necha yil davomida o&lsquo;zi tanlagan soha (korxona, tashkilot, muassasa)da ishlab, shu orqali davlatning umidlarini oqlab, yaxshi mutaxassisga bo&lsquo;lgan ehtiyojini qondirishi shart.

&nbsp;

Maksimal ball to&lsquo;plab, nufuzli xorijiy oliy o&lsquo;quv yurtlariga o&lsquo;qishga kirish imkoniga ega bo&lsquo;lganlar ham davlat (davlat organi, muassasa) nafaqasi bo&lsquo;yicha o&lsquo;qishlari mumkin. 2022-2026-yillarda O&lsquo;zbekistonni rivojlantirishning yangi strategiyasida &ldquo;Yel-yurt umidi&rdquo; jamg&lsquo;armasi orqali nufuzli xorijiy oliy o&lsquo;quv yurtlariga o&lsquo;qishga yuboriladigan yoshlar sonini ikki barobarga oshirish vazifasi belgilangan. Shu bilan birga, suhbat chog&lsquo;ida abituriyent xorijda olgan bilim va ko&lsquo;nikmalari bilan o&lsquo;z vataniga qaytishiga va mamlakatni rivojlantirishga oid strategik vazifalarini hal etishda faol ishtirok etishiga ishontira olishi kerak. Shu usul bilan davlat o&lsquo;zi tanlagan kasbi va mutaxassisligi bo&lsquo;yicha imkon qadar ko&lsquo;proq bilim olishga intilayotgan yoshlarni kelajak jamiyat taraqqiyotida ishtirok etish va davlat qudratini mustahkamlashda eng talabgor kadrlar bo&lsquo;lishlari uchun rag&lsquo;batlantiradi.

&nbsp;

Keyingi band: &ldquo;Oliy taʼlim muassasalari akademik erkinlik, o&lsquo;zini o&lsquo;zi boshqarish, ilmiy-tadqiqot va o&lsquo;qitish erkinligiga ega&rdquo; deganda, eng avvalo, demokratik davlat qurishga intilayotgan O&lsquo;zbekistonning demokratik taraqqiyot yo&lsquo;lidan borayotganligi nazarda tutiladi.

&nbsp;

Ushbu normaning mohiyatini tushunish uchun, birinchi navbatda, &quot;akademik erkinlik&quot; nimaligini anglash kerak bo&lsquo;ladi.

&nbsp;

&quot;Universitet avtonomiyasi&quot; deb ham ataladigan akademik erkinlik o&lsquo;z faoliyatini tamoyillar asosida shakllantiradi va amalga oshiradi, unga ko&lsquo;ra universitetlar va ilmiy tashkilotlarning professor-o&lsquo;qituvchilari, ilmiy xodimlari o&lsquo;z xohishlariga ko&lsquo;ra o&lsquo;quv mavzulari va kurslarni, o&lsquo;qitish metodikasi, ilmiy tadqiqot mavzulari va yo&lsquo;nalishlarini talabalar va mutaxassislarning mayl va ehtiyojlariga qarab tanlash va taqdim etish huquqiga ega bo&lsquo;ladilar. Ularning avtonomiya deb atalishi Yevropa universitetlar assotsiatsiyasining o&lsquo;z mustaqilligini 4 yo&lsquo;nalishda belgilagani bilan bog&lsquo;liq: tashkiliy, moliyaviy, ishga qabul qilish erkinligi va tegishli akademik avtonomiya.

&nbsp;

&nbsp;Akademik erkinlik deganda universitetning o&lsquo;z ichki o&lsquo;quv ishlarini mustaqil boshqarish qobiliyati, universitetning talabalarni qabul qilish, o&lsquo;quv dasturlarining mazmuni, o&lsquo;qitish usul va uslublarini mustaqil ravishda shakllantirish va tashkillashtirish, sifat nazoratini amalga oshirish, o&lsquo;qitish tilini tanlash kabi turli akademik muammolarni hal qilish imkoniyatlari tushuniladi.

&nbsp;

Bu nima uchun kerak?

&nbsp;

Avvalo, akademik erkinlik akademik madaniyatning ajralmas qismi bo&lsquo;lib, ko&lsquo;plab rivojlangan mamlakatlarda (Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, AQSH) jamiyatni demokratlashtirishning ham ko&lsquo;rsatkichidir. Ushbu mamlakatlarning akademik erkinlikka ega bo&lsquo;lgan barcha OTMda, garchi o&lsquo;qitishning milliy o&lsquo;ziga xos xususiyatlari mavjud bo&lsquo;lsada, ilmiy tadqiqotlar olib borish va uning natijalarini nashr etish hech qanday cheklovlarsiz &nbsp;amalga oshiriladi.

&nbsp;

Qolaversa, xorijiy mamlakatlar tajribasi shuni ko&lsquo;rsatadiki, akademik erkinlik ilm-fan rivojiga, yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishga, mamlakat ilmiy salohiyatini mustahkamlashga xizmat qiladi. Bunday holda, o&lsquo;zi rejalashtirgan yo&lsquo;nalishda muvaffaqiyatli rivojlanishdan manfaatdor bo&lsquo;lgan davlat, normaning yangi tahririda taʼkidlanganidek, &quot;ilm-fan rivojiga va jahon ilmiy hamjamiyati bilan ilmiy aloqalar o&lsquo;rnatilishiga ko&lsquo;maklashadi&quot;. Zero dunyoda ilm-fan integratsiyalashgan holda, birgalikda rivojlanadi. Shu bilan birga, ushbu jarayonlarni xalqaro huquq normalariga zid bo&lsquo;lmagan holda huquqiy tartibga solish, yaʼni ularni to&lsquo;g&lsquo;ri tashkil etish, sohani to&lsquo;g&lsquo;ri yo&lsquo;lga qo&lsquo;yish tegishli huquqiy baza, yaʼni muayyan qonunlar va qonunosti hujjatlari bilan taʼminlanadi.

&nbsp;

Ko&lsquo;rib turganingizdek, 41-moddaga ko&lsquo;shimcha sifatida taklif etilayotgan yuridik normalar fan va taʼlimni tizimli munosabatlar asosida va o&lsquo;zaro bog&lsquo;liqlikda rivojlantirish kafolatlarini nazarda tutadi, bu esa Yangi O&lsquo;zbekistonning barqaror rivojlanishga erishish uchun ulkan, ammo amalga oshirish mumkin bo&lsquo;lgan rejalari kontekstida juda muhim omildir.

&nbsp;

M.M. Jalolov,

Toshkent shahridagi Inha universiteti rektori,

Texnik fanlar bo&lsquo;yicha falsafa doktori (PhD)

&nbsp;

O‘zbekiston taʼlim islohotlari PISA boshqaruv kengashi kongressida taqdim qilindi

LOT Polish Airlines Polshadan Toshkentga parvozlarni yo‘lga qo‘ydi

O'zbekiston

Yangi Konstitutsiya oliy taʼlim sohasidagi qanday huquqlarni kafolatlaydi?

 

Amaldagi Konstitutsiyaning 41-moddasida taʼlim to‘g‘risida shunday deyilgan: “Har kim bilim olish huquqiga ega. Davlat bepul
umumiy taʼlimni kafolatlaydi. Maktab ishi davlat nazorati ostida”.

 

Ko‘rib turganingizdek, huquqiy normaning mazmuni fuqarolarning taʼlim olish, bepul umumiy taʼlim olish va maktab ishlarini davlat
tomonidan himoya qilinishi huquqini nazarda tutadi.

 

Hozirgi jadal texnik va texnologik taraqqiyot, fanlar, nazariyalar, dunyoqarashlarning jadal rivojlanishi sharoitida taʼlimni
tashkil etish va amalga oshirish jarayonlari uzluksizlikni, tizimli, yaxlit yoki differensial  yondashuvni taqozo etadi.

 

Olimlar va mutaxassislarning prognozlariga ko‘ra, raqamlashayotgan XXI asrda yaqin 10 yil ichida kasb va mutaxassisliklarning 80
foizi bevosita STEM fanlari va eng yangi texnologiyalar bilan bog‘liq  bo‘ladi. Taʼlim o‘z abituriyentlariga taʼlim olishning har
xil (xususiy, davlat, masofaviy, sirtqi, kechki, byudjet, kontrakt va b.) turlari va usullarini taklif qilishi mumkin bo‘lgan bir
sharoitda, zarur ilmiy resurslarni to‘plash, mamlakatning ilmiy salohiyatini mustahkamlash uchun davlatning eng katta ko‘magi
zarur bo‘lgan bir davrda, taʼlim faoliyati va jarayonlari konstitutsiyaviy kafolatlarga asoslangan va mukammal  bo‘lgan huquqiy
tartibotga muhtoj.

 

Shuning uchun ham Konstitutsiyaning yangi tahririda shaxsning komil inson  bo‘lib yetishishi uchun zarur bo‘lgan
taʼlim-tarbiyaning barcha jarayonlari va bosqichlarini qamrab olgan ushbu muhim soha faoliyatini Konstitutsiyamizning 41 moddasiga
baʼzi bir o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish orqali yana-da aniqroq, yana-da mukammalroq ifodalash taklif etilgan. Yaʼni, agar
41-modda taʼlimning barcha bosqichlarini yaxlitligicha nazarda tutsa, taklif etilayotgan tahrirda shakllantirilgan bandlar
maktabgacha taʼlim, maktab taʼlimi, o‘qituvchilarning har qanday noqonuniy aralashuvdan himoyalanishi kafolatlangan huquqlarini
qamrab oladi va uni quyidagi tahrirda bayon etadi:

 

“Fuqarolar davlat taʼlim tashkilotlarida davlat mablag‘lari hisobidan tanlov asosida oliy taʼlim olish huquqiga ega.

 

Oliy taʼlim tashkilotlari akademik erkinlik, o‘zini o‘zi boshqarish, ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish va o‘qitish erkinligi
huquqiga ega.

 

Davlat ilm-fan rivojiga, jahon ilmiy hamjamiyati bilan ilmiy aloqalar o‘rnatilishiga yordam beradi» (51-modda).

 

Keling, ushbu qoidalar qanday talqin qilinishi kerakligi borasida fikr yuritaylik

 

Maʼlumki, mamlakatimizning barcha fuqarolari davlat taʼlim muassasalarida tanlov asosida davlat mablag‘lari hisobidan oliy taʼlim
olish huquqiga ega. Yaʼni mamlakatimizda barcha fuqarolar millati, yoshi, dini va boshqa xususiyatlaridan qatʼi nazar, oliy taʼlim
olishda teng huquqlarga ega.

 

Tanlov asosida deganda nimani tushunamiz? Barchamiz yaxshi bilamizki, har qanday qabul, xoh o‘qishga, xoh xizmat, xoh ishga
bo‘lsin, tanlov asosida amalga oshiriladi. Bizning davrimizda bu aksiomaga aylangan, chunki oddiy qilib aytganda, biz "mushukni
 qopda sotib olmaymizku". Oliy maʼlumot olish xohishini bildirgan har bir kimsa ham universitetda o‘qishga loyiq bo‘lmasligi
mumkin. Buning uchun siz maʼlum miqdordagi bilimga ega bo‘lishingiz kerakki, olingan bilim darajasi uni sinash, tekshirish orqali
aniqlanadi: abituriyentning umumiy taʼlim yoki maxsus taʼlim muassasasida olgan bilim darajasi universitet dasturi talablariga
javob beradimi yoki yo‘qmi? Sinovlarning qay tarzda o‘tishi (test, imtihon, yozma ish, suhbat) qonunchiligimizdagi
meʼyoriy-huquqiy hujjatlarda belgilanadi.

 

Qanday hollarda abituriyent davlat hisobidan o‘qishi mumkin?

 

Davlat (ijrochi davlat organi) davlat yoki boshqa oliy o‘quv yurtlarida o‘qish uchun maʼlum bir sohada malakali kadrlarga bo‘lgan
ehtiyojga qarab kvotalar beradi va maʼlum miqdordagi grantlar (pul imtiyozlari) ajratadi. Biroq, "byudjet talabalari" deb
ataladiganlar soni cheklangan. Bunday imkoniyatga aslida sinovlar jarayonida maksimal ball to‘plaganlar ega bo‘lishlari mumkin.
Bunda davlat imtiyozlaridan foydalanib taʼlim olgan bitiruvchi bir necha yil davomida o‘zi tanlagan soha (korxona, tashkilot,
muassasa)da ishlab, shu orqali davlatning umidlarini oqlab, yaxshi mutaxassisga bo‘lgan ehtiyojini qondirishi shart.

 

Maksimal ball to‘plab, nufuzli xorijiy oliy o‘quv yurtlariga o‘qishga kirish imkoniga ega bo‘lganlar ham davlat (davlat organi,
muassasa) nafaqasi bo‘yicha o‘qishlari mumkin. 2022-2026-yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning yangi strategiyasida “Yel-yurt
umidi” jamg‘armasi orqali nufuzli xorijiy oliy o‘quv yurtlariga o‘qishga yuboriladigan yoshlar sonini ikki barobarga oshirish
vazifasi belgilangan. Shu bilan birga, suhbat chog‘ida abituriyent xorijda olgan bilim va ko‘nikmalari bilan o‘z vataniga
qaytishiga va mamlakatni rivojlantirishga oid strategik vazifalarini hal etishda faol ishtirok etishiga ishontira olishi kerak.
Shu usul bilan davlat o‘zi tanlagan kasbi va mutaxassisligi bo‘yicha imkon qadar ko‘proq bilim olishga intilayotgan yoshlarni
kelajak jamiyat taraqqiyotida ishtirok etish va davlat qudratini mustahkamlashda eng talabgor kadrlar bo‘lishlari uchun
rag‘batlantiradi.

 

Keyingi band: “Oliy taʼlim muassasalari akademik erkinlik, o‘zini o‘zi boshqarish, ilmiy-tadqiqot va o‘qitish erkinligiga ega”
deganda, eng avvalo, demokratik davlat qurishga intilayotgan O‘zbekistonning demokratik taraqqiyot yo‘lidan borayotganligi nazarda
tutiladi.

 

Ushbu normaning mohiyatini tushunish uchun, birinchi navbatda, "akademik erkinlik" nimaligini anglash kerak bo‘ladi.

 

"Universitet avtonomiyasi" deb ham ataladigan akademik erkinlik o‘z faoliyatini tamoyillar asosida shakllantiradi va amalga
oshiradi, unga ko‘ra universitetlar va ilmiy tashkilotlarning professor-o‘qituvchilari, ilmiy xodimlari o‘z xohishlariga ko‘ra
o‘quv mavzulari va kurslarni, o‘qitish metodikasi, ilmiy tadqiqot mavzulari va yo‘nalishlarini talabalar va mutaxassislarning mayl
va ehtiyojlariga qarab tanlash va taqdim etish huquqiga ega bo‘ladilar. Ularning avtonomiya deb atalishi Yevropa universitetlar
assotsiatsiyasining o‘z mustaqilligini 4 yo‘nalishda belgilagani bilan bog‘liq: tashkiliy, moliyaviy, ishga qabul qilish erkinligi
va tegishli akademik avtonomiya.

 

 Akademik erkinlik deganda universitetning o‘z ichki o‘quv ishlarini mustaqil boshqarish qobiliyati, universitetning talabalarni
qabul qilish, o‘quv dasturlarining mazmuni, o‘qitish usul va uslublarini mustaqil ravishda shakllantirish va tashkillashtirish,
sifat nazoratini amalga oshirish, o‘qitish tilini tanlash kabi turli akademik muammolarni hal qilish imkoniyatlari tushuniladi.

 

Bu nima uchun kerak?

 

Avvalo, akademik erkinlik akademik madaniyatning ajralmas qismi bo‘lib, ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda (Germaniya, Fransiya,
Buyuk Britaniya, AQSH) jamiyatni demokratlashtirishning ham ko‘rsatkichidir. Ushbu mamlakatlarning akademik erkinlikka ega bo‘lgan
barcha OTMda, garchi o‘qitishning milliy o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lsada, ilmiy tadqiqotlar olib borish va uning
natijalarini nashr etish hech qanday cheklovlarsiz  amalga oshiriladi.

 

Qolaversa, xorijiy mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, akademik erkinlik ilm-fan rivojiga, yuqori malakali mutaxassislar
tayyorlash sifatini oshirishga, mamlakat ilmiy salohiyatini mustahkamlashga xizmat qiladi. Bunday holda, o‘zi rejalashtirgan
yo‘nalishda muvaffaqiyatli rivojlanishdan manfaatdor bo‘lgan davlat, normaning yangi tahririda taʼkidlanganidek, "ilm-fan rivojiga
va jahon ilmiy hamjamiyati bilan ilmiy aloqalar o‘rnatilishiga ko‘maklashadi". Zero dunyoda ilm-fan integratsiyalashgan holda,
birgalikda rivojlanadi. Shu bilan birga, ushbu jarayonlarni xalqaro huquq normalariga zid bo‘lmagan holda huquqiy tartibga solish,
yaʼni ularni to‘g‘ri tashkil etish, sohani to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish tegishli huquqiy baza, yaʼni muayyan qonunlar va qonunosti
hujjatlari bilan taʼminlanadi.

 

Ko‘rib turganingizdek, 41-moddaga ko‘shimcha sifatida taklif etilayotgan yuridik normalar fan va taʼlimni tizimli munosabatlar
asosida va o‘zaro bog‘liqlikda rivojlantirish kafolatlarini nazarda tutadi, bu esa Yangi O‘zbekistonning barqaror rivojlanishga
erishish uchun ulkan, ammo amalga oshirish mumkin bo‘lgan rejalari kontekstida juda muhim omildir.

 

M.M. Jalolov,

Toshkent shahridagi Inha universiteti rektori,

Texnik fanlar bo‘yicha falsafa doktori (PhD)

 

Yangi Konstitutsiya oliy taʼlim sohasidagi qanday huquqlarni kafolatlaydi?

Bosh Qonunning 41-moddasiga baʼzi bir o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish orqali ushbu muhim soha faoliyatini yana-da aniqroq, yana-da mukammalroq ifodalash taklif etilgan.

Kategoriyalar

Bog'lanish uchun

Elektron manzil

Shahodatnoma

Tahririyat manzili

G'oya muallifi