26 июль куни АҚШ давлат котибининг биринчи ўринбосари Венди Шерман Хитойга ташриф буюрди ва расмий доиралар билан учрашди. АҚШ давлат департаменти бу учрашувни “очиқ ва тўғридан-тўғри” деб баҳолаган бўлса-да, амалда ҳеч қандай натижага эришилгани йўқ. Мулоқот чоғида Хитой ташқи ишлар вазири ўринбосари Се Фэн АҚШни Хитой тараққиётини чеклашга ҳаракат қилаётганликда айблади. Ўз навбатида Шерман Хитойнинг инсон ҳуқуқлари бўйича сиёсати Вашингтонда хавотирларга сабаб бўлаётганини билдирди. Шундай бўлса-да учрашув ҳар иккала томон учун ҳам муҳим ҳисобланади. Сўнгги бор бундай учрашув 2021 йил мартида Аляскада ўтказилган ва томонлар келиша олмай, икки томонлама муносабатларнинг янада совуқлашувига сабаб бўлганди. Деярли ярим йилдан кейин Шерманнинг ташрифи АҚШ-Хитой муносабатларига бироз “илиқлик” бағишлайди.
Нима учун АҚШ-Хитой муносабатлари тобора совуқлашмоқда?
АҚШ-Хитой муносабатлари совуқлашишига табиий жараён деб қараш лозим. 1991 йилда Собиқ Иттифоқнинг қулаши ва “Совуқ уруш”нинг якунланиши АҚШни дунёнинг якка гегемон давлатига айлантирди. Ўша йилларда АҚШ жаҳоннинг энг қудратли мамлакати эди ва халқаро муносабатларда марказий ўринни эгалларди. Хитой эса узоқ йиллар мобайнида ҳеч қайси йирик куч билан сиёсий рақобатга киришмай, асосий эътиборни иқтисодиётга қаратди. Хитой иқтисодий тараққиёти “отаси” Ден Сяопинь ўз сиёсий васиятида Хитойнинг бўлажак етакчиларига ҳеч қачон гегемонликка даъво қилмасликни таъкидлаган эди. Хитой раҳбарлари бу васиятга амал қилишди ва иқтисодий ислоҳотларни давом эттириб, улкан ютуқларга эришди. Аста-секинлик билан Хитой қўлида улкан ресурслар тўпланди ва бу мамлакатнинг барча соҳаларини модернизация қилишга имкон берди. Шунингдек, Хитой дунёнинг барча нуқталарида иқтисодий фаоллигини оширди, жумладан Африкага энг кўп инвестиция киритган давлатга айланди, шунингдек, 2020 йилда эса тарихда илк бор АҚШни суриб чиқариб, Европанинг биринчи савдо ҳамкорига айланди. Шунингдек, Хитой Қуролли кучлари ҳам модернизация қилинмоқда. Ўтган йили Шарқий Осиёда ХХР ҳарбий флоти илк бор сон жиҳатдан АҚШдан ўтиб кетди. Буларнинг бари ўз навбатида АҚШнинг гегемон мавқеига путур етказади. Бундай шароитда АҚШ-Хитой муносабатлари совуқлашиши табиий эди. Шу сабабли АҚШ сиёсий ва иқтисодий элитасида Хитойга қарши кайфият кучайиб борди.
АҚШ-Хитой муносабатлари ёмонлашувига икки давлат савдо айланмаси ҳам сабаб бўлди. Масалан, 2017 йилда икки давлат ўртасидаги савдо айланмаси 710.4 миллиард долларни ташкил этган бўлса, шундан 187.5 миллиард доллар АҚШ экспортига, 522.9 миллиард доллар Хитой экспортига тўғри келган. Бу АҚШ ташқи савдосида катта дефицитни вужудга келтирди. АҚШ собиқ президенти Дональд Трамп Хитой билан савдо алоқаларини бир неча бор қаттиқ танқид қилган эди. Шунингдек, Трамп 2017 йил августида Хитойни интеллектуал мулкни ноқонуний ўзлаштиришда айблади ва бунга қарши суриштирув бошлашга буйруқ берди.
Трамп Хитой билан савдо балансини АҚШ фойдасига тўғрилаш мақсадида Хитой товарларига катта миқдорда бож жорий қилишни таклиф қилди ва бу 2018 йилда илк бора амалга оширилди. Ўз навбатида Хитой ҳам АҚШ товарларига бож жорий қилди ва натижада икки давлат ўртасида савдо уруши бошланиб кетишига сабаб бўлди. Икки давлат вакиллари бир неча бор келишишга ҳаракат қилган бўлса-да, аммо амалда бу ҳеч қандай натижа бермади. Савдо уруши 2019 йилда ўз чўққисига чиқди, шу йили АҚШ “Huawei” компаниясига қарши санкциялар жорий этди, “Huawei”нинг Android тизимидан узиб қўйиш хавфи вужудга келди. Кейинчалик компания вакиллари келишувга эришган бўлсаларда, бу Хитой технологик компаниялари келажаги учун катта хавфни вужудга келтирди.Жо Байден президентлиги даврида АҚШ Хитой ташкилот ва компанияларига санкциялар жорий қилишда давом этмоқда, бу эса шусиз ҳам таранг бўлган муносабатларни янада ёмонлаштирмоқда.
COVID-19 нинг вужудга келиши масаласидаги ноаниқликлар ҳам икки томонлама муносабатларнинг совуқлашишига сабаб бўлди. АҚШ собиқ президенти Трамп вирусни Ухандаги лабораторияда вужудга келган деб таъкидлаган эди. Хитой эса ўз навбатида вирус АҚШнинг Форт-Детрик лабораториясида пайдо бўлган деб айтиб келади. Бу айбловларни икки давлатнинг глобал ахборот урушидаги юришларидан деб баҳолаш мумкин.
Муносабатлар яхшиланадими?
Кўплаб экспертларнинг фикрича муносабатлар яхшиланишидан умид қилмаслик керак. АҚШ Хитойни XXI асрдаги асосий рақобатчиси деб билади ва уни тийиб туриш учун барча воситалардан фойдаланади.
Жумладан, 27 июль куни Жо Байден АҚШ Миллий Разведка бошқармасидаги чиқишида Россия ва Хитойни АҚШнинг келажакдаги асосий рақобатчиси бўлиши мумкинлиги айтиб ўтди. Байденнинг маълум қилишича, ХХР 2040 йиллар ўрталарига келиб ҳарбий жиҳатдан дунёнинг энг кучли давлатига айланишни мақсад қилган.
Хитой ҳам эндиликда Дэн Сяопинь васиятига кўра, “соя”да қола олмайди. Сўнгги 20 йилда Пекин қўлида жуда катта иқтисодий, сиёсий ва ҳарбий ресурслар тўпланди, бу Хитой амбициялари ошишига сабаб бўлади.
АҚШ-Хитой муносабатлари кейинги ўн йилликларда халқаро муносабатларда марказий ўринни эгаллайди. Глобал иқтисодий барқарорликнинг сақланиб қолишида АҚШ-Хитой муносабатлари яхшиланиши жуда муҳимдир.
Жаҳонгир Қўзиев