Afg‘oniston azaldan jahonning yirik imperiyalari qudratini sindirgan davlat sifatida mashhur. Masalan, o‘z davrining eng kuchli davlati bo‘lgan Buyuk Britaniya afg‘onlar bilan urushda uch marta mag‘lub bo‘lgan. XX asrda SSSRning yengilganini ham unutmagandirsiz. Bu keyinchalik butun boshli sobiq Ittifoqning parchalanib ketishiga asosiy sabablardan biri bo‘ldi.
Afg‘onistonliklar endi AQSHni “kuzatib qo‘ymoqda”. Shu o‘rinda haqli savol tug‘iladi: zamonaviy qurollar ishlab chiqarmaydigan, texnologik qoloq, asosan, oddiy qishloq dehqonlaridan iborat jangchilar dunyoning eng kuchli armiyalarini qanday qilib yenga oladi?
Geografiya
Ekspertlar afg‘onistonliklar jangovarligiga izoh berar ekan, eng avvalo, geografik omilga eʼtibor qaratadi. Afg‘oniston asosan tog‘li hududdan iborat. Bu yerdagi xalqlar azaldan shu hududlarda yashagan. Turmush sharoitining og‘irligi doimiy ravishda bosqinlar xavfini vujudga keltirgan. Qabilalar uzoq vaqt davomida o‘zaro urushlarda katta tajriba orttirgan. Shu bilan birga og‘ir turmush sharoiti afg‘onistonliklarda jangovarlikning shakllanishida katta o‘rin tutgan.
Tog‘lar yashash uchun qanchalik noqulay bo‘lsa, janglar uchun shunchalik qulay. Afg‘onlar bu yerlarda partizanlik urushlarini olib borishgan.
Afg‘oniston kelgindilarni yoqtirmaydi
Afg‘oniston bilan urush olib borgan davlatlarning eng katta xatosi ––ichki siyosiy vaziyatga to‘g‘ri baho bera olmaslikda. Mamlakat ichida o‘zaro nizolar bo‘lishi mumkin, ammo tashqi dushman qarshisida Afg‘oniston yagona mushtga aylanadi. Buni barcha afg‘on urushi tarixida kuzatish mumkin.
Xususan, ingliz-afg‘on urushi davrida ham Afg‘onistonda keskin ichki nizolar bor edi. Masalan, ko‘pchilik urug‘lar inglizlar ag‘dargan shoh Do‘st Muhammadxon bilan o‘zaro kelishmovchiligi bo‘lgan. Ammo ular Do‘st Muhammadning o‘g‘li Akbar atrofida bosqinchilarga qarshi birlasha olishdi.
Sobiq Ittifoqning katta xatosi ham ichki siyosiy vaziyatga to‘g‘ri baho bera olmaganlikda bo‘lgan. Turmushi va hayot tarzida din juda katta o‘rin tutadigan afg‘on jamiyatiga sovetlar butunlay yot bo‘lgan kommunistik mafkurani singdirishga harakat qildi. Oqibatda juda kuchli qarshilik harakati shakllandi. Afg‘oniston xalqlari o‘ziga xosliklarini, jamiyatda dinning o‘rnini aniqlashtirmasdan turib qilingan harakat oxir-oqibatda sovet qo‘shinlarining yengilishiga sabab bo‘ldi.
Keyinchalik maʼlum bo‘lishicha, sovet rahbariyatiga aniq maʼlumot va hisobot taqdim etilmagan. Masalan, Afg‘onistonga qo‘shin kiritilishi oldidan SSSR Tashqi ishlar vaziri, Davlat xavfsizlik qo‘mitasi va harbiy razvedka bir-birini inkor qiluvchi maʼlumotlar bergan.
AQSH mag‘lub bo‘ldimi?
AQSH “Tolibon” qarshiligini sindira olmadi. Qo‘shma shtatlar 20 yil davomida Afg‘onistonda 2 trillion dollar sarfladi. So‘nggi maʼlumotlarga ko‘ra, Vashington mamlakatda bo‘lgan yillari har kuni 300 million dollar ishlatgan.
Lekin AQSH qo‘shinlarini olib chiqa boshlagach, viloyatlar birin-ketin toliblar qo‘liga o‘tdi. Vashington shakllantirgan markaziy hukumat amalda hech narsa qila olmadi. Kobulning bu qadar tez taslim bo‘lishi butun dunyoni hayratga soldi. AQSHning sobiq prezidenti Donal Tramp Afg‘oniston mamakat tarixidagi eng katta mag‘lubiyat ekanini va Bayden Amerika xalqidan kechirim so‘rashi lozimligini aytdi.
Ammo Jozef Bayden AQSHning maqsadi Afg‘onistonda davlat qurish emas, balki Amerikaga qaratilgan teraktlarning oldini olish bo‘lganini maʼlum qildi. Bu jihatdan, darhaqiqat, AQSH o‘z maqsadiga erisha oldi.
Lekin Qo‘shma shtatlarning Afg‘onistondagi ishtirokini yuz foiz g‘alaba, deb ham hisoblash xato. Vashington “Tolibon”ni to‘liq yo‘q qila olmadi. Ikkinchidan, giyohvand moddalar yetishtirish yana-da ko‘paydi.
AQSH Afg‘onistonda kuchli markaziy hokimiyatni shakllantirmadi. Mavjud hukumat to‘liq Vashington yordamiga muhtoj edi va bu yordamning to‘xtashi uning qulashiga olib keldi.
Amerika Afg‘onistonda uzoq turgan sari xalqning kattagina qismida norozilik kayfiyati kuchayib bordi. Baʼzi siyosatchilar AQSHning mamlakatdan o‘z vaqtida chiqib ketmagani uning katta xatosi bo‘lganini taʼkidlamoqda.
Afg‘onistonliklar chet el qo‘shinlarini ular qanday maqsadda kelganidan qatʼiy nazar yoqtirmaydi. Bu yerga qo‘shin kiritgan davlatlarning eng katta xatosi — o‘tmishdan saboq olmaganidir.
Jahongir Qo‘ziyev